Interieur Vaticaanse bibliotheek, foto ter beschikking gesteld door Joods Historisch Museum
*Met de expositie ‘De glorie van het joodse boek’ viert het Joods Historisch Museum (JHM) het 400-jarig bestaan van Ets Haim, in Amsterdam de oudste nog functionerende joodse bibliotheek ter wereld. De bibliotheek van het Vaticaan gaf vijf bruiklenen, daarmee de grote faam van Ets Haim onderstrepend. ‘Glorie’ is geen overdreven aanprijzing: de schoonheid van de typografie en illustraties en cultuurhistorische waarde van de uitgaven weten keer op keer te verbluffen. Zo bewaart Ets Haim - gehuisvest in de Portugese Synagoge - ook het afschrift door een klerk van Hugo van Groot van zijn ontwerp voor de toelating van joden in Holland en West-Friesland uit 1615.
Het oudste handschrift van de collectie dateert uit 1282: Misjne Tora (‘tweede Tora’) was het belangrijkste wetskundige werk van Moses Maimonides (1138-1204). Het handschrift – gekopieerd in Narbonne – is opengelegd op de pagina waarop Maimonides zich negatief uitlaat over de Messias. Kerkelijke censuur heeft de betreffende passage eeuwen later resoluut onzichtbaar gemaakt. Het handschrift bevat ingrepen van twee censoren: die van de bekeerde Franse rabbijn Jacob Geraldino uit 1555 (die volgens de toelichting van het JHM waarschijnlijk niet heeft gestreept) en die van een zekere Hippolitus uit Ferrara uit 1601. Ook imponerend oud: twee delen van het Esslingen Machzor, een geïllumineerd feestgebedenboek uit 1290 en het veertiende-eeuwse bijbelhandschrift dat werd geleend uit de Braginsky Collectie in Zürich.
Een bladzijde met censuur door de inquisitie in het oudste Hebreeuwse handschrift uit de collectie van Ets Haim, een kopie van wetstekst Misne Tora van Moses Maimonides (11-38-1204), gekopieerd in Narbonne in 1282, Foto: Ardon Bar-Hama
Ets Haim (Levensboom) was onderdeel van de leerschool voor Torastudie die in 1616 in Amsterdam werd opgericht door verdreven Spaanse en Portugese joden. JHM-directeur Emile Schrijver, ook hoogleraar in de geschiedenis van het joodse boek, wist via de National Library of Israel contact te leggen met de bibliotheek van het Vaticaan en kreeg toestemming vijf boeken uit te zoeken om de viering van het Ets Haim-jubileum te verrijken. Méér dan genoeg keus: onder invloed van het humanistische ideaal om de tekst van de bijbel in de drie ‘grondtalen’ te lezen, werden vanaf de zestiende eeuw ook Hebreeuwse handschriften verzameld. Dat zijn er inmiddels rond de 800, waarmee het Vaticaan een van de belangrijkste collecties Hebreeuwse handschriften ter wereld heeft.
Manuscript Ethica van Spinoza, Pieter van Gent, Amsterdam (?), ca. 1667 (?), collectie Vatican City, Biblioteca Vaticana, Rome
Op de expositie ook de spectaculaire ontdekking die in 2011 in de bibliotheek van het Vaticaan werd gedaan: een handschrift van de Ethica van Spinoza (1632-1677) nog tijdens het leven van de grote joodse filosoof opgeschreven door zijn vriend Pieter van Gent. Van Gent had vrijwel zeker het origineel ter beschikking, de Ethica – een betoog over ethiek en gedragsleer - verscheen pas na Spinoza’s dood. Hij was op 27 juli 1656 in de ban gedaan door de Portugees-joodse gemeente van Amsterdam omdat zijn opvattingen als ketters werden beschouwd. Een citaat uit de ban, bewaard in de collectie van het Amsterdamse Stadsarchief en nu ook getoond: ‘Omdat zij (de leden van de Kerkeraad, red.) hem niet kunnen genezen, en slechts meer horen van zijn afschuwelijke ketterijen, zal deze d’Espinoza vervloekt en verbannen worden uit het volk van Israël.’ Starheid is van alle tijden.
De expositie ‘De glorie van het joodse boek’ in het Joods Historisch Museum duurt tot en met 8 januari. Voor meer informatie: http://www.jhm.nl
Een religieuze hymne voor de Grote Verzoendag in het tweede deel van het Esslingen Machzor uit de Bibliotheca Rosenthaliana, Bijzondre Collecties, Universiteit van Amsterdam, foto: Ardon Bar-Hama
