Jan Steen,foto Amsterdam Museum
* Arme Elsje Christiaens uit Denemarken; ze was pas achttien toen ze naar Amsterdam trok om haar geluk te beproeven, maar al na een paar weken belandde ze op de Volewijck, het galgenveld ten noorden van het IJ. Rembrandt roeide er in mei 1664 heen en vereeuwigde Elsje - door wurging ter dood gebracht op de Dam - terwijl ze ter afschrikking nog een poosje te kijk stond, vastgebonden aan een paal. Het Metropolitan Museum of Art in New York leende de kwetsbare tekeningen bij hoge uitzondering uit aan het Amsterdam Museum, waar ze blikvangers zijn op de expositie ‘De Gouden Eeuw, proeftuin van onze wereld’.
Wie momenteel geniet van de tv-serie over de Gouden Eeuw van presentator Hans Goedkoop - of van de dvd-box die er ongetwijfeld gaat komen - moet zichzelf vooral niet het genoegen ontzeggen ook naar de tentoonstelling te gaan. Hoogleraar Kees Zandvliet en Goedkoop - tevens historicus - bouwden in het voormalige weeshuis aan de Nieuwezijds Voorburgwal een tijdmachine naar de Gouden Eeuw die onze voorouders uit de zeventiende eeuw dichterbij halen dan tv-beelden ooit kunnen.
Om de enorme veranderingen in de mentaliteit van de burgers van de zeventiende eeuw te illustreren, worden we welkom geheten door een burgemeestersechtpaar uit de zestiende eeuw. Op een schilderij van Dirck Jacobsz uit 1541 wijzen Egbert Gerbrantsz en zijn vrouw ernstig naar een stapeltje geldstukken op tafel, vlakbij staan een zandloper en schedel. Het geld hebben ze verdiend met hard werken, maar ze beseffen heel goed dat die rijkdommen tijdelijk zijn.
Een eeuw later is zo’n schilderij ondenkbaar geworden. De fraai beschilderde enorme geldkisten - op de expositie staan er zo’n twintig - waren vol en er kwamen alleen maar meer bij door de komeetachtige groei van de jonge Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Wie veel heeft, wil vaak veel uitgeven, ook toen al. Hendrick Staets - rijk geworden als makelaar en koopman - besloot een huis te bouwen aan de toen net gegraven Herengracht. Op een schilderij van Matthijs Naiveu uit 1683 leunt Staets zelfverzekerd en zonder wroeging over de leuning van de trap voor zijn stadspaleis in de Gouden Bocht, op nummer 460. Naast het pand waar advocaat Moszkowicz nog steeds kantoor houdt, staat het nog steeds.
Dat de Republiek in de Gouden Eeuw een grootmacht was die onder leiding van de Verenigde Oostindische Compagnie de wereldzeeën en wereldhandel beheerste, is vele generaties schoolkinderen zo vaak voorgehouden dat geen Nederlander er nog warm of koud van wordt.
Voor de expositie is een multimedia-installatie gemaakt die historische sensatie ineens weer voelbaar maakt. Inspiratiebron was een schildering uit 1606 van Pieter Isaacsz op het deksel van een clavecimbel die Jan Sweelinck in Antwerpen had besteld. Het tafereel toonde een schip met fier wapperende driekleur en een wereldkaart. Dankzij de nieuwste technieken reizen we via een combinatie van Google Earth- en Street View-achtige beeldflitsen per schip over deze kaart naar Hollandse handelsposten op Ceylon, in Zuid-Afrika en Brazilië. In verleden én heden: heel spannend.
Via de metselaarswambuis die Hugo de Groot droeg tijdens zijn ontsnapping uit Slot Loevestein en het dodenmasker van de heldhaftige opperbevelhebber-ter-zee Gillis Godard Reede van Ginckel gaat het door naar menselijke preparaten in doorzichtige glazen potten van de wereldberoemde Frederik Ruysch. Peter de Grote - in maart 2013 opent een grote overzichtstentoonstelling over deze tsaar in de Hermitage Amsterdam - was diep onder de indruk en kocht ze allemaal voor zijn verzameling. Rembrandts wereldberoemde ‘Anatomische les van dr. Deyman’ mocht ter illustratie van de vooruitgang van de medische wetenschap ook niet ontbreken. Om te illustreren dat de Republiek in de zeventiende eeuw al vrijheid van drukpers kende, liggen er een bijbel voor doopsgezinden, katholieken en lutheranen, maar ook de koran en werken van de vrijdenkers Descartes en Spinoza.
De Gouden Eeuw was op veel - maatschappelijke, economische, sociale en wetenschappelijke terreinen - de proeftuin voor de wereld zoals wij die nu kennen. Maar de tijd van wrede doodstraffen voor misdaden als die van Elsje Christiaens ligt in elk geval in onze gewesten, voorgoed achter ons. Ze kon haar huur niet meer betalen en dreigde door haar hospita uit huis gezet te worden met een bezemsteel, een bestaan in de prostitutie als donker vooruitzicht. Elsje raakte in paniek, greep een bijl en vermoordde de vrouw. Rembrandt tekende ook het moordwapen dat de gerechtsdienaren naast Elsje aan de paal hadden gehangen.
De expositie De Gouden Eeuw. Proeftuin van onze wereld in het Amsterdam Museum duurt tot en met 31 augustus 2013. Voor meer informatie:www.amsterdammuseum.nl. De gelijknamige publicatie van Kees Zandvliet en Hans Goedkoop (Walburg Pers) kost 29,95 euro. Zie ook: www.hetgrachtenhuis.nl.
Eerder verschenen in de GPD-bladen
