Zusters Stafhorst en Fidelia van het retraitehuis Cenakel in quarantaine tijdens pokkenepidemie Tilburg, 1951, collectie Regionaal Archief Tilburg. Eigen foto
*Bij binnenkomst op de expositie Besmet! in Rijksmuseum Boerhaave zullen veel bezoekers al wel weten dat pandemieën en ‘lokale’ epidemieën in de geschiedenis net zo’n onuitroeibare plaag zijn als oorlogen. Media leverden de afgelopen tijd niet alleen dagelijks nieuws over de corona-ellende maar schoolden ook bij over de pandemieën/epidemieën die sinds de pest van tussen 1346 en 1353 de wereld ontwrichtten. Die veertiende-eeuwse uitbraak was de eerste met een globaal bekend aantal slachtoffers: naar schatting 75 tot 200 miljoen doden. Het wandbord met overzicht is toch nog confronterend: de opsomming telt ruim vijftig uitbraken van pest, cholera, pokken, tyfus, SARS, ebola, enzovoorts, met door de eeuwen heen miljoenen slachtoffers. Vormen pandemieën/epidemieën tot op de dag van vandaag dan zó’n structureel gevaar? Ja dus.
We maken kennis met artsen, apothekers en anderen die zich in de voorafgaande eeuwen de hersens pijnigden over hoe een uitbraak in te dammen, oorzaken te vinden en het leed van getroffenen te verzachten. In de middeleeuwen gold theriak bijvoorbeeld nog als wondermiddel tegen de pest. De apotheker verwerkte er 71 ingrediënten in, waaronder opium en versgemalen addervlees, aldus het tekstbordje bij een apothekerspot. Choleradruppels toedienen in het beginstadium, zou de ziekte op de vlucht jagen, wordt vermeld bij drie flesjes met die druppels in een reisapotheek uit de periode 1850-1875. Helaas niet. Bij een apothekersfles met Quinetum uit 1850-1900 leren we dat dit vloeibare middel van een mengsel van plantenstoffen uit de kinaboom een bekend middel tegen malaria was. Patiënten in de negentiende eeuw gebruikten het ook bij griep. De Hiv-preventiepil PrEP is er ook, een gelukkig geslaagde uitvinding die in aanvulling op bestaande preventie een goede kans biedt om hiv-infecties te beperken.
Van links naar rechts: Ebola-pak LUMC, 2020; Quarantaine-pak en schoenen Rotterdamse schoonmakers jaren dertig, bruikleen Museum Rotterdam; kleding pestdokter zeventiende eeuw. Eigen foto
Eén vitrine in deze ‘medische’ rij is leeg gelaten. Die symboliseert de race tegen de klok om een middel of vaccin tegen Covid-19 te vinden. Hoop doet leven. De expositie laat er intussen geen misverstand over bestaan: de dodelijke epidemieën van tegenwoordig hangen samen met onze moderne manier van leven. Om ons beter voor te bereiden op toekomstige uitbraken proberen wetenschappers een samenhang te vinden in de wisselwerking tussen mens en dier, onze huisvesting, globalisering en klimaatverandering.
Medisch historicus Rina Knoeff, associate professor aan de RUG, betoogde in het laatste nummer van het alumni-blad ‘Broerstraat 5’ dat historici zich vaker moeten richten op maatregelen die niet hebben gewerkt. ‘Deze mislukkingen geven reden tot nadenken, bieden andere perspectieven en waarschuwen voor valkuilen. In alle gevallen is het opvallend dat culturele, sociaaleconomische verschillen en politieke beslissingen doorslaggevend zijn geweest voor het succes of falen van interventies.’ Ze voegde daar niet voor niets aan toe: ‘Als je niet veel hebt, is het veel moeilijker om je te houden aan beperkende maatregelen.’
Pteporus vampyrus (vleemuis), bruikleen Naturalis Biodiversity Center Leiden. Eigen foto
O ja, de dieren op de markt van Wuhan…De expositie focust op vliegen (dragen meer dan 300 bacteriën, kunnen 65 verschillende ziekten verspreiden) en papegaaien, de papegaaien(long)ziekte kende een wereldwijde uitbraak in 1929-1930. Uiteraard is er ook een rat, eeuwenlang ‘transporteur’ van de pest. Bij een vleermuis (pteropus vampyrus) uit het Naturalis Biodiversity Center wordt uitgelegd dat vleermuizen door hun unieke immuunsysteem zeer geschikt zijn als drager van virussen. Bij de recente uitbraken van coronavirus, Nipah-virus, Ebola en SARS speelde de vleermuis steeds een rol.
Bij besmetting in quarantaine: het hoorde er vanaf de vroegste tijden bij. De Tilburgse bevolking moest bijvoorbeeld in isolatie tijdens de pokkenepidemie van 1951. Zusters Stafhorst en Fidelia van het retraitehuis Cenakel staan hier achter de tralies, zo te zien hebben ze het reuze naar hun zin. Toen alle inwoners waren gevaccineerd werd Tilburg weer pokkenvrij verklaard. Een maand na de eerste patiënt, in deze corona-tijden wereldwijd onvoorstelbaar.
De expositie Besmet! in Rijksmuseum Boerhaave duurt tot en met 9 januari 2022. Voor meer informatie, onder meer over de expositie-podcast: http://www.rijksmuseumboerhaave.nl.
Tyfus in Mainz, Auguste Raffet, Eugène Le Roux,1850-1875. Soldaten Napoleon in Mainz tijdens tyfusepidemie in 1813. In 2018 werd een massagraf met meer dan 1000 skeletten ontdekt. Eigen foto
