Bertien van Manen, Heilige Bron, Rostov aan de Don, Rusland 1993, uit de serie A Hundred Summers A Hundred Winters. Foto Stedelijk Museum Amsterdam
Ook het Stedelijk Museum in Amsterdam wacht op heropening, hopelijk snel na 6 april. Hier een vooruitblik op de tentoonstelling 'Beyond the Image: Bertien van Manen & Friends', open tot 9 augustus. ‘Voor mij zijn die Russen een verademing.’
Door Lucie Th. Vermij
Bertien van Manen (1942) is documentaire-fotograaf, voor mij sterk verbonden met de jaren zeventig en tachtig. Haar werk past in de klassieke sociale fotoreportage in sober zwartwit, een genre dat tot in de jaren tachtig heel belangrijk was. Ze begon haar carrière in de modefotografie, maar ontwikkelde daarnaast al gauw eigen projecten vanuit een losse, informele benadering. Met kleine analoge camera’s experimenteerde ze met een snapshotachtige manier van fotograferen, een werkwijze die bijna haaks stond op de geënsceneerde modefotografie. Ze fotografeerde in Nederland, maar reisde ook regelmatig naar de Appalachen in de USA, naar de voormalige Sovjet-Unie en naar China. Gaandeweg ontwikkelde ze een persoonlijke, lyrische vorm van kleurenfotografie waarin langdurige, persoonlijke relaties met haar onderwerpen zichtbaar zijn.
Bertien van Manen, Eva, Sasha en Alosha, Shachunia 1993. Foto Stedelijk Museum
De tentoonstelling 'Beyond the Image: Bertien van Manen & Friends' is samengesteld door conservator Hripsimé Visser in samenwerking met Van Manen. Rode draad zijn de verschillende series die Van Manen sinds de jaren zeventig realiseerde: van haar autobiografische werk en de eerste serie in Boedapest in de jaren zeventig, de zwartwit-series over gastarbeidersvrouwen en nonnen in Nederland in de jaren tachtig en de vertellingen over Russen en Chinezen in veranderende samenlevingen in de jaren negentig. Aansluitend haar verwerking van familiefoto’s en gevoelige natuurbeelden na de dood van haar man uit de jaren 2010.
We zien de serie 'Moonshine' over de Appalachen, het mijnwerkersgebergte in Kentucky, Tennessee en West Virginia. Ze ging er in 1985 voor het eerst naar toe en maakte kennis met een mijnwerkersechtpaar dat in een trailer op een berg woonde. In 1987 ging ze drie maanden naast hen wonen en in de daaropvolgende jaren kwam ze regelmatig terug. Tijdens zes bezoeken tussen 1985 en 2013 maakte ze de foto’s waarvan een selectie in deze tentoonstelling.
Bertien van Manen, Helen en Camy, Cumberland Kentucky 1987, uit de serie Appalachen. Foto Stedelijk Museum
De serie 'Honderd Zomers, Honderd Winters' maakte Van Manen maakte in de voormalige Sovjet-Unie. Een tafeltennistafel in een lege recreatieruimte van een steenfabriek, een vrouw, slapend op een bank op het treinstation van Tomsk. Mooie, poëtische beelden, in kleur. Het markeert een scheidslijn in het oeuvre van Van Manen. In eerste instantie schoot ze daar alleen in zwart-wit, maar ze vond de kleuren in Rusland heel mooi. Zoals de kleuren echt en vol zijn, zo zijn in haar beleving ook de Russen: ‘Het zijn mensen zonder franje en aanstellerij. Ze zijn zichzelf. Als ze boos zijn, zijn ze echt boos, als ze blij zijn, zijn ze echt blij en dat uit zich op een vrij explosieve manier. Ikzelf ben katholiek opgevoed - wat je dan niet allemaal onder het tapijt moet schuiven. Voor mij zijn die Russen een verademing', vertelde ze in een interview.
Boris Mikhailov, Charkov 1998. Foto Stedelijk Museum
In reactie op onveilige totalitaire systemen zoeken mensen volgens haar geborgenheid in hun eigen omgeving. Doorgaans zijn het de vrouwen die de huizen warm maken, met kleden aan de wand en fel gekleurde vloerkleden. Het leven is zwaar maar ook warm, met veel drank en er wordt gezongen. De melancholie wordt tastbaar. Dat heeft ze steeds weer vastgelegd. Dat is ook te zien in de serie 'East Wind West Wind' over jonge mensen in het post-Maoïstische China, waar ze maar liefst veertien keer naar toe reisde. Haar onopvallende aanwezigheid maakte dat ze ‘voor lief’ werd genomen met spontane en ongeforceerde foto's als resultaat. De beelden staan haaks op het idee van een uniforme ingetogen en strak georganiseerde samenleving.
Naast elf series van Van Manen zelf zijn er series van collega-fotografen die ze bewondert. Zoals de Oekraïense fotograaf Boris Mikhailov die geënsceneerde beelden maakte waarin hij de schrijnende werkelijkheid van de onderkant van de Sovjet-samenleving laat zien. De Engelse Chris Killip (1946) legde de gevolgen van de ontwrichtende de-industrialisatie in zijn land tussen 1973 en 1985 vast; de Tsjechische Jitka Hanzlova (1958) keek vol liefde en nostalgie naar het dorp dat zij verliet en de eveneens Tsjechische Josef Koudelka (1938), die Roma-gemeenschappen in Europa documenteerde. De Amerikaanse Nan Goldin (1953) is er met onder meer een warme, schaamteloze ode aan haar flamboyante kunstenaar-vriendin Cookie Mueller, de Nederlandse Rineke Dijkstra met haar ontwapenende 'Strandportretten' en de Nigeriaanse Rahima Gambo (1986) met een pijnlijk vrolijke video van meisjes die na hun kidnapping door Boko Haram hun schoolleven weer oppakken.
Bertien van Manen, Kazan, Vlada 1992, uit de serie A Hundred Summers A Hundred Winters. Foto Stedelijk Museum
De expositie voelt heel sterk als een tijdsbeeld dat ook nog eens de bevoorrechte levens van de middenklasse in West-Europa relativeerde. Wat Bertien van Manen deed zie je tegenwoordig niet veel meer. Het was de tijd vóór de glamour van de selfies, ongepolijst, haar foto's en die van haar vrienden komen hevig binnen. Ze verbond zich met de mensen die ze ontmoette, was één met ze. Heel inspirerend hoe een vrouw in haar eentje rondreist en zulke eigengereide foto’s maakt. Haar werk voelt aan de ene kant volstrekt terloops, maar blijft onuitwisbaar op het netvlies hangen.
Bertien van Manen, Tao in haar slaapkamer, Fudan University,Shanghai 1998, Foto Stedelijk Museum
'Beyond the Image: Bertien van Manen & Friends': hopelijk snel na 6 april tot 9 augustus 2020 in het Stedelijk Museum Amsterdam. Voor meer informatie: http://www.stedelijk.nl
