Aäron en Mozes als hogepriesters. Twee etsen, toegevoegd in 'Biblia, dat is de gantsche H. Schrifture', Dordrecht/Amsterdam, 1682. Afgezet en met goud gehoogd door Dirk Jansz van Santen
* De Medici-hertogen boden de Amsterdamse advocaat en verzamelaar Laurens van der Hem (1621-1678) vergeefs 30.000 gulden voor drie en dertig delen van zijn met kaarten, prenten en tekeningen gevulde verzamelatlas, een astronomisch bedrag in de Gouden Eeuw. De Atlas Van der Hem – uiteindelijk via de erven van prins Eugenius van Savoye in de Nationale Bibliotheek van Oostenrijk in Wenen terecht gekomen – ontleende zijn Europese faam aan de kleurenpracht die de briljante ‘meester-afzetter’ Dirk Jansz van Santen (1637-1708) op de prenten en kaarten aanbracht. Dat gebeurde tot in de negentiende eeuw met de hand.
De ‘const- en caertafsetters’ bleven voor het overgrote deel anoniem omdat ze hun bijdragen niet signeerden. Dat deed ook Van Santen niet, maar volgens Truusje Goedings, gastconservator van de expositie die Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam aan hen wijdt, herkenden tijdgenoten zijn werk altijd feilloos vanwege de grote artistieke kwaliteiten, vooral de met goud gehoogde kaarten en prenten waren onovertroffen fraai. Zijn ‘gelycke kan noyt bij yemant gesien worden’, citeert Goedings een tijdgenoot. ‘Van Santen werd niet alleen boven zijn vakgenoten gesteld, maar ook boven schilders als Van Goyen, Rembrandt, Van Ostade en Vermeer – in ieder geval wat betreft de bedragen die destijds voor zijn beste werk werden neergelegd.’
Bastiaen Stoopendaal, wereldkaart, gravure uit ca. 1682, afgezet en met goud gehoogd door Dirk Jansz van Santen
Hij profiteerde daar zelf niet van: Van der Hem betaalde zijn colorist hetzelfde loon als een geschoolde ambachtsman in die tijd kreeg: zo’n 350 gulden per jaar. Bij de belastingen stond Van Santen zelfs als ‘onvermogend’ geregistreerd. Zijn werk raakte na zijn dood uit het zicht tot de Oostenrijker Karl Ausserer er in 1929 een publicatie aan wijdde waarvoor hij gebruikte maakte van de catalogus die in 1730 in Den Haag werd uitgegeven bij de veiling van de Atlas door de erfgenamen van Van der Hem. Daarin werd de bijdrage van Van Santen benadrukt. Goedings: ‘Dat was cruciaal, want in de (tenslotte, red.) vijftig delen van de Atlas is Van Santens naam nergens te vinden.’
De expositie in de zacht verlichte zalen van Bijzondere Collecties is wonderschoon: de kleuren die Van Santen en zijn collega’s gebruikten (het woord‘afzetten’ kreeg in het spraakgebruik pas later een negatieve klank) zien er zo mooi uit alsof ze pas gisteren werden aangebracht. In bibliotheken worden boeken als regel dichtgeslagen bewaard, dat heeft de kleuren als nieuw bewaard voor het nageslacht. Postuum de hoogste eer kreeg Van Santen in 2004: de Atlas Van der Hem werd in 2004 uitgeroepen tot Werelderfgoed van de UNESCO.
De expositie (Bijzondere Collecties, Oude Turfmarkt 129, Amsterdam) duurt tot en met 31 januari. Voor meer informatie: http://www.bijzonderecollecties.uva.nl
Ortelius (1586), kaart van de omzwervingen van Abraham, toegevoegd aan tenminste vier Keurbijbels, door Van Santen afgezet en met goud gehoogd
