Jan Weissenbruch, De kerk van Saint-Denis te Luik, ca. 1860, olieverf op paneel, Royal Collection, Osborne House, Osborne, Royal Collection Trust, c Her Majesty Queen Elizabeth II, 2016
*Prins Albert, echtgenoot van de Britse koningin Victoria, kocht op de Brusselse Salon van 1860 twee schilderijen Jan Weissenbruch (1822-1880), de kunstenaar die vanwege zijn realistische stijl en heldere licht de loftuiting ‘Vermeer van de 19de eeuw’ verdiende. In de catalogus bij een expositie met belangrijke internationale bruiklenen over Weissenbruch in het Teylers Museum noemt conservator Terry van Druten dit de 'meest aansprekende vorstelijke verwerving’ van zijn voorspoedige carrière.
De Haagse kunstenaar - neef van J.H. , ook schilder, geboren als zoon van een winkelbediende - kon nooit zoveel voor zijn werk vragen als zijn beroemdere collega’s Cornelis Springer en Johannes Bosboom, maar had bijvoorbeeld in 1861, een inkomen van meer dan tweeduizend gulden. Volgens Van Druten ‘een heel wat hoger bedrag dan de drie- tot zeshonderd gulden die een eenvoudige ambachtsman per jaar verdiende’. Koning Willem II kocht Weissenbruchs en het ‘Sint-Catharinagasthuis in Arnhem’ werd in 1856 door de Nederlandse handelaar Louis Enthoven in Sint-Petersburg verkocht aan graaf Koesjelev-Bezborodko, toen de enige Russische privé-verzamelaar van internationale eigentijdse kunst. Als bruikleen uit het Hermitage Museum nu ook op de expositie.
Het werk van Weissenbruch flitst bezoekers naar het lege Nederland van voor de industrialisatie, er waren nog maar drie miljoen inwoners. In charmant-ouderwetse stadjes kuieren bewoners op hun gemak van A naar B, zeilschepen liggen te dobberen langs de oevers van verstilde rivieren. Torens en poorten uit vroeger tijden staan overal nog. Weissenbruch was een virtuoos schilder van de schoonheid van monumenten die met grote snelheid werden afgebroken omdat de steden uit hun jasje groeiden. Industrialisatie en bevolkingsgroei zou steden en landschappen eind 19de eeuw voorgoed hebben veranderd.
Jan Weissenbruch, Binnenplaats bij het stadhuis te Culemborg, ca. 1855, olieverf op doek, Dordrechts Museum, Dordrecht
Van Druten leert ons dat Weissenbruchs verstilde stadsgezichten ‘een opvallend moderne uitstraling hebben’: ‘de vele frontale aanzichten op huizen, torens en poorten zorgen voor een sterke nadruk op de vlakverdeling van zijn schilderijen, op het compositoire spel van horizontale en verticale lijnen’. In de stadsgezichten van tijdgenoten als Cornelis Springer, Kaspar Karsen of Bart van Hove overheersten juist sterk de romantiek en diagonale lijnen.
Typerend voor Weissenbruch is dat hij in Culemborg – een van de kleine steden in het rivierengebied waar hij graag kwam, in samenwerking met het Museum Elisabeth Weeshuis is een wandeling uitgezet op plekken waar hij heeft geschilderd – niet de monumentale gotische voorgevel van het stadhuis als onderwerp koos, maar een eenvoudige binnenplaats aan de zijkant van het gebouw. En op ‘Aan de Lek bij Elshout’ schilderde hij de waardhuizen waarvan er nog één is overgebleven, maar niet de beroemde molens van Kinderdijk, net buiten beeld aan de rechterkant. Jenny Reynaerts beschrijft in de catalogus hoe tijdgenoten Weissenbruch door die voorkeur beschouwden als de schilder van het ‘arme’ eenvoudige stadsgezicht.
De kunstenaar – geliefd in zijn ruime Haagse vriendenkring – leed in zijn latere jaren in toenemende mate aan pleinvrees. Hij bleef echter 'gewoon' aan het werk aan de hand van schetsen waarvoor hij ook inspiratie in zijn heel directe omgeving vond.
Koningin Victoria vond in 1861 de schilderijen van Weissenbruch die - inmiddels wijlen - Albert voor haar had gekocht onder de kerstboom. Van Druten citeert het dagboek van de vorstin: ‘Helaas! Kerstavond en alle vreugde die ik daaraan beleefde is weg! (….)ik ging naar de eetkamer, waar onze boom en cadeaus waren en nam al onze kinderen mee in de kamer, aan het eind waarvan, onder het geliefde familieportret, de kinderen twee kleine Belgische schilderijtjes hadden gelegd, die lieve Albert in Brussel had gekocht voor mij, de laatste keer daar samen, in 1860 (…..)’ De 'Belgische' Weissenbruchs hangen tot op dag van vandaag in de Queen’s Sitting Room van haar residentie Osborne House op het eiland Wight. Leuk om te weten.
De expositie ‘Jan Weissenbruch’ in het Teylers Museum in Haarlem duurt tot en met 8 januari. Voor meer informatie: http://www.teylersmuseum.nl. Voor meer informatie over de Weissenbruch-wandeling door Culemborg: http://www.weeshuismuseum.nl. En over de catalogus, prijs 29,90 euro, rijk geïllustreerd: http://www.thoth.nl
Jan Weissenbruch, Aan de Lek bij Elshout, ca. 1854, olieverf op doek, Teylers Museum, Haarlem
