Marie-Anne Collot, Marmerbuste van Catharina de Grote, 1769, c State Hermitage Museum St Petersburg
*Marie-Anne Collot vereeuwigde Catharina de Grote (1729-1796) twee keer in marmer toen ze in St.-Petersburg was met haar leermeester Etienne-Maurice Falconet, de Franse beeldhouwer die door de tsarina was ingeschakeld om een standbeeld van haar bewonderde voorganger Peter de Grote te maken. Bovenstaande versie uit 1769 - met ruim 300 objecten blikvanger op de expositie ‘Catharina de Grootste. Zelfgeslepen diamant’ in de Hermitage Amsterdam – wordt gewaardeerd als het meest waarheidsgetrouwe portret van de tsarina. Gemaakt ‘naar de natuur’ was Catharina er zelf zo tevreden over dat ze Collot beloonde met een gouden snuifdoos en 500 roebel.
Dat de beeldhouwster de Russische vorstin - op 21 april 1729 in een klein Duits vorstendom geboren als prinses Sophia Auguste Frederika von Anhalt-Zerbst – een glimlach meegaf, sprak vanzelf. Op de portretten uit alle levensfasen die uit St.-Petersburg naar Amsterdam kwamen – ook de staatsieportretten die haar gezag moesten bevestigen - wekt een opgewekte Catharina de indruk dat ze tot op hoge leeftijd oprecht van het leven genoot.
Tijdens de rondgang over de expositie – twintig jaar na de laatste in Nederland waarop haar ongeëvenaarde passie voor kunst centraal stond – krijgt de bezoeker steeds meer stukjes van de puzzel van Catharina’s persoonlijkheid aangereikt. Haar portretten hadden het al doen vermoeden: de tsarina beschikte over een groot gevoel voor humor. Onder de tien regels voor bezoekers aan de Hermitage die ze zelf opstelde, te lezen op een fraai gelakt bord: ‘Bij binnenkomst de titel en rang afzetten, zowel als de hoed en de degen’ (artikel I); ‘Praat niet te hard, en niet te vaak, zodat u anderen niet tot last zult zijn’ (artikel V); ‘Kibbel onder boosheid en zonder vuur’ (artikel VI); en ‘Eet langzaam en met smaak; drink met mate, zodat eenieder recht loopt bij vertrek’(artikel IX).
Kunstenaar onbekend, naar origineel Michail Sjibnov uit 1787, Portret Catharina de Grote in Reiskostuum, na 1787, c State Hermitage Museum St Petersburg
Zeer intelligent was Catharina zonder twijfel: zo correspondeerde ze met niemand minder dan de grote Franse filosofen Diderot en Voltaire, eveneens in marmer van Marie-Anne Collot op de expositie aanwezig. Voltaire noemde haar ‘de sprankelendste ster van het Noorden’, de Franse ambassadeur graaf de Ségur roemde haar ‘ongewone talenten, ragfijne intellect, grootsheid en beminnelijkheid’. Vjatsjeslav Fjodorov, met Hermitage-medewerkers Marlies Kleiterp en Vincent Boele samensteller van de expositie, brengt in de catalogus ook critici voor het voetlicht. Zoals de Franse baron de Corberon: ‘Catharina is een weergaloze huichelaarster. Ze is een heilig boontje, teder, trots, majestueus, beminnelijk; maar diep in haar hart is ze alleen trouw aan zichzelf en volgt ze louter haar persoonlijke belangen, waarbij ze geen middel schuwt om die te verwezenlijken.’
Volgens de informatie over haar kleurrijke liefdesleven bleef Catharina wel trouw aan haar minnaars (tenminste twaalf in het getal), ook als een ‘favoriet’ was ingewisseld voor de volgende, bleef ze gunsten verlenen. Dat ze haar echtgenoot prins Karl-Peter Ulrich von Holstein-Gottorp, tsaar Peter III geworden in januari 1762, in juni 1762 opzij zette in een staatsgreep waarbij ook haar minnaar Grigori Orlov betrokken was, werd haar al door de tijdgenoten vergeven. De grootvorst, kleinzoon van Peter de Grote, was tijdens hun rampzalige huwelijk regelmatig dronken en vermaakte zich bij voorkeur met het spelen met soldaatjes en militaire exercities.
Legerkostuum tsarina Catharina de Grote, gemodelleerd naar het uniform van het Bereden Garderegiment, Rusland, rok 1786, cape 1789 c State Hermitage Museum St Petersburg
Bij het portret van Jelizaveta Vorontsova, de belangrijkste minnares van Peter III, lezen we dat hij het niet erg vond geen tsaar meer te zijn. Als hij zijn viool, hond en Jelizaveta maar mocht houden. Toch even slikken: dat verzoek willigde Catharina niet in. Drie weken na zijn afzetting werd de afgezette tsaar vermoord door de officieren die hem bewaakten. Onder hen ook Aleksej Orlov, broer van Grigori. Catharina was op 22 april 1762 bevallen van Aleksej, zoon die de achternaam Brobinski kreeg. De vader was Grigori Orlov.
De expositie is prachtig vormgegeven door Marcel Schmalgemeijer en Mariëlle Tolenaar: gevuld met schilderijen, japonnen, sieraden, cameeën, snuifdozen, meubels, beeldhouwwerken en ander moois, heeft de Hermitage Amsterdam de allure van een paleis gekregen. Een sfeer die ‘Catharina de Grootste’, de ‘zelfgeslepen diamant’ die ook hardvochtig kon zijn, zéker zou zijn bevallen.
De expositie ‘Catharina de Grootste. Zelfgeslepen diamant van de Hermitage’ in de Hermitage Amsterdam duurt tot en met 15 januari 2017. Voor meer informatie: http://www.hermitage.nl
Marie-Anne Collot, Marmerbuste de jonge Voltaire, 1770-1780, c State Hermitage Museum St Petersburg
