Sergio Zevallos, A War Machine. First Part: Fluid Mechanics (2017), various materials, installation view, Benaki Museum, Documenta 14, photo Stathus Mamalakis
Door Saskia Bos
*Zaterdag 8 april: de opening van de Documenta in Athene is niet zozeer spannend, maar een big deal. De stad, toch al verstopt qua autoverkeer, is nu geheel op slot: de taxi weet geen enkel zijweggetje te vinden waar niet ook een bus of vrachtauto vaststaat. En de verklaring is: Steinmeier. Niet Merkel is naar Athene gevlogen om zijn ambtgenoot de hand te drukken maar de recent benoemde Bundespräsident. En dat geeft een boel oponthoud op straat vanwege de vele veiligheidsmaatregelen.
In het EMST, het nieuwe museum voor hedendaagse kunst, wordt de performance met een Merkel-look alike opgevoerd: twee dames, een in een rood jasje met drie knopen, de ander een typische tv-presentatrice, draaien wat op hun bureaustoelen en 'Merkel' vertelt dat zij verrast is door alle aandacht die waarschijnlijk komt omdat zij oorspronkelijk ‘uit het Oosten’ afkomstig is. Na nog wat gebabbel volgt er een symbolische handeling: zij krijgt een deel van de olijven aangeboden die in een groot vierkant op de grond als kunstwerk te zien zijn.
Gelukkig zijn er maar weinig werken van dit eenvoudige publieksvriendelijke kaliber. Zo is er een presentatie over revolutie en muziek op de derde verdieping, waar een grote zaal is gewijd aan de vroeg 20ste eeuwse werken van onder meer Arseny Avraamov (1885-1944) en de historische groep Graphical Sound.
Het EMST gebouw is groot en hedendaags met zijn op de Tate Modern geïnspireerde roltrappen naar de verschillende verdiepingen, dat aan de top een apotheose bereikt waar Londen nooit aan zal kunnen tippen: een blik vanaf een ruim terras op het Parthenon.
Yael Davids, A Reading That Loves - A Physical Act, 2017, various materials, installation view, EMST, National Museum of Contemporary Art, Documenta 14, photo Mathias Völzke
Bizar is het om dan in de aangrenzende toiletten het luid versterkte gefluister van Pope L. (Newark 1955) te horen die in het Engels nummers voorleest en Griekse woorden die ik niet versta. Veel betekenis wordt gecreëerd door juxtapositie: de kleurige abstracte schilderijen van de eveneens afro-amerikaanse Stanley Whitney (geb.1946) hangen een paar ruimtes verder op dezelfde hoogte als de driekleurge vlaggen-schilderijen van de Sami (vroeger bekend als Laplanders), een volk dat in het noorden van Noorwegen, Zweden en Finland leeft en zijn onafhankelijkheid onderstreept met een specifieke kleuren- en vormentaal.
Toch zijn het de meer subtiele werken die je bijblijven, bijvoorbeeld van R. H. Quaytman uit New York, die speelt met modernisme, fotografie en perceptie (er is ook een en-profil foto in verwerkt van een slungelige man die verdacht veel lijkt op hoofdcurator Szymczyk).
Mij boeit ook het geborduurde werk van Maria Lai (afkomstig uit Sardinië, in 2013 gestorven op de leeftijd van 93 jaar) dat het midden houdt tussen pagina's tekst en muzieknotities en de empathische installatie van Yael Davids (1968 Israël, woont in Amsterdam) met gedichten en objecten die een ontroerende hommage vormen aan de Joods-Duitse dichteres Else Lasker-Schüler (1869-1945).
De fotoseries van Anna Daucikova (Slovakije 1950) in het ASFA gebouw (de Athens Academy of Fine Arts) zijn strak en intrigerend, met voice-overs die een sterk seksuele subtekst aan de gortdroge beelden geven. In dit gebouw is ook het werk van Amar Kanwar (Delhi 1964) te zien - zijn werk werd ooit gelanceerd op Enwezor's Documenta in 2002 - als steeds prachtig verstild. En dan zijn er de films van Bouchra Khalili (Casablanca 1975)en Artur Zmijewski (Warschau 1966) die zich direct engageren met de hedendaagse sociaal-politeke realiteit: Khalili in frontaal gefilmde portretten van mensen met verschillende etnische achtergronden die nee hebben gestemd in het Griekse referendum van 2015. En een eveneens frontaal gefilmde serie portretten van heel andere aard: Zmijewski filmde vluchtelingen in de kampen van Calais, vaak in de stromende regen, zonder dat ze praten, in zwart-wit op 16 mm op een manier die doet denken aan hoe antropologen vreemde culturen filmden: afstandelijk, onderzoekend, nieuwsgierig, maar toch van een grote afstand. Rillingen gaan er over je rug. Zo kijken wij naar de hedendaagse burgers in Calais.
Misschien zijn dit de sterkste werken, omdat ze over compassie gaan, net als de ontroerende en schokkende Iraanse film uit 1963 van Forough Farrokhzad, die gemaakt werd om geld in te zamelen voor leprozen. Een ongewone kijk in het leven van een volledig geïsoleerde samenleving door de ogen van een regisseur en cameraman die meer dan vijftig jaar later de kijker niet loslaat, door de zichtbare liefde waarmee het werk is gemaakt .
Deze Documenta is er een van mededogen, soms melancholiek, met nadruk op de fragiliteit van het menselijk bestaan - en er klinkt, om diezelfde reden, zo nu en dan een hard-kritische noot.
Documenta 14 in Athene: 8 april t/m 16 juli
Documenta 14 in Kassel: 10 juni t/m 17 september
Voor meer informatie: http://www.documenta.nl
R.H. Quaytman, installation view, Benaki Museum, Pireos Street Annexe, Athens, Documenta 14, photo Stathis Mamalakis
