Benozzo Gozzoli, detail van de jongste koning in de Optocht der drie koningen, 1459, fresco in Palazzo Medici Riccardi, Florence
Museumkijker bewaart warme herinneringen aan de kerstdagen van vroeger. Plechtig kaarsverlicht blij moment: voorgelezen door moeder werd Jezus elk jaar weer opnieuw geboren in het evangelie van Mattheus. Aansluitend volgde steeds een ‘werelds’ verhaal over goede daden. Er was wel een gemis: ongezellig, de kerstdagen eenmaal voorbij ging de boom snel de deur uit. Daarmee wachten tot de drie koningen arriveerden op 6 januari? Wij leerden dat dat een ‘roomse’ gewoonte was. Kunstschrift maakte een themanummer over de koningen in de kunst)geschiedenis, een prachtig vormgegeven ode aan wat nog steeds ‘levend erfgoed’ is. Mooi toch, in Den Bosch met lampions naar de Sint Jan in een stoet met kamelen, een ezel, paarden en een herdershond? Bossche kinderen delen op Driekoningen speelgoed met leeftijdgenoten die het minder breed hebben, ook elders in Europa wordt het feest nog gevierd.
Nooit geweten, leerzaam: de drie koningen begonnen hun reis door de (kunst)geschiedenis als magoi (magiërs, letterlijk uit het Grieks vertaald), Perzische priesterfiguren die meereisden met diplomatieke delegaties. Margriet Verhoef legt in haar bijdrage uit hoe daaruit de bijbelse ‘wijzen’ uit het Oosten ontstonden. Die evolueerden op hun beurt tot koningen. De ‘magoi’ werden al genoemd op kleitabletten uit de zesde en vijfde eeuw voor Christus die zijn gevonden in Persepolis. Naast het begeleiden van offerplechtigheden en het voorspellen van dromen waren ze bijvoorbeeld ook werkzaam in administratieve functies en als adviseurs van de Perzische koningen. Eeuwen later was hun gezag nog zo groot dat de schrijver van het Mattheus-evangelie – vermoedelijk rond het jaar 80 aan het boekstaven in Antiochië – hen goed kon gebruiken voor de feestelijke presentatie van de geboorte van Jezus. Verhoef: ‘Jezuspropaganda, oneerbiedig gezegd.’
De aanbidding van de wijzen op een fragment van een vroegchristelijke sarcofaag, vierde eeuw na Christus, Vaticaanse musea
Mattheus verstrekte maar heel weinig informatie over de magi, zoals de schrijver Plinius de Oudere hen in 77 noemde. Zelfs hun aantal ontbreekt. Voor christelijke kunstenaars geen probleem. In de catacombe van Plinius en Marcellinus (eerste tot tweede eeuw na Chr, Rome) ontvangen Maria en kind twee wijzen, op een vroegchristelijke sarcofaag uit de vierde eeuw na Chr. nu in de Vaticaanse Musea, zijn het drie wijzen geworden die Maria en kind met geschenken eer komen bewijzen.
Sinds keizer Constantijn het christendom in 381 tot staatsgodsdienst had uitgeroepen kozen kunstenaars ‘De aanbidding’ steeds vaker en steeds mooier als thema. Vroeg hoogtepunt: de schitterende Byzantijnse mozaïeken uit de zesde eeuw in de San Vitale in Ravenna, de wijzen uit het oosten afgebeeld als Perzen. Caspar, Balthazar en Melchior braken uiteindelijk in de middeleeuwen in de beeldtraditie door als koningen die de Ster van Bethlehem volgden en op pad gingen met goud, wierook en mirre. Afkomstig uit de toen bekende werelddelen Europa, Afrika en Azië vertegenwoordigden ze de leeftijdscategorie jong, middelbaar en oud.
De droom van de koningen in het Salzburger missal, Regensburg, ca 1478-1489, Bayerische Staatsbibliothek, München
Hugo van der Goes (1440-1482) krijgt in Kunstschrift niet voor niets een eigen artikel: zijn virtuoze Monforte-altaarstuk van ca 1470 verbeeldt ‘De aanbidding’ ontroerend levensecht. Auteur Erik Eising: ‘Het kan bijna niet anders of Hugo voor dit kindje een levend model.’
Elders in het nummer een amusant tafereel uit het Salzburger missaal, gemaakt tussen ca 1478 en 1489: in een droom gewaarschuwd voor koning Herodes en aangespoord een andere route terug te nemen, brachten de koningen de nacht samen door onder één deken. Volgens de overlevering, aldus Verhoef, zal het nog een lang en turbulent jaar worden voor ze eindelijk thuis zijn.
Getinte gezichten zoals van Balthazar schilderen was een artistieke opgave die in de vijftiende eeuw voor het eerst werd opgepakt, aldus Ann-Sophie Lehmann, met het werk van Rubens als onbetwistbaar vroeg hoogtepunt. Verrassend: een vijftiende-eeuws evangelieboek uit Ethiopië waarin alle heilige personages zwart zijn. Lehmann laat ook hedendaagse voorbeelden zien. Nativity van David La Chapelle, een fotoafdruk uit 2012: héél sterk.
David LaChapelle, Nativity, 2012,, fotoafdruk op dibond, Galerie Templon,Parijs
Als er een tijdmachine zou bestaan zou Museumkijker afreizen naar Florence, waar vanaf de late 14e eeuw door de machthebbers kosten noch moeite werden gespaard om schitterende Driekoningen-optochten te organiseren. In deze Kunstschrift onder meer illustraties van ‘De aanbidding van de koningen’, een altaarstuk van Gentile da Fabriano uit 1423. Bankier en kunstliefhebber Palla Strozzi bestelde het voor zijn familiekapel. De kunstenaar kreeg er driehonderd florijnen voor, toen veel geld. Benozzo Gozzoli vereeuwigde in 1459 de koningen op een fresco in Palazzo Medici Riccardi. Net zo ‘fenomenaal en rijk versierd’, als de hovelingen die paus Pius II dat jaar door de straten van Florence had zien trekken. Op de terugweg gaat Museumkijker natuurlijk ook nog langs zo’n uitbundig Driekoningen-feest van Jan Steen. De kerstboom blijft heus wel wachten tot 6 januari.
Kunstschrift is een tweemaandelijkse uitgave, hoofdredacteur is Mariëtte Haveman. Het themanummer ‘De reis van de koningen’ is nr 6 van de 66ste jaargang.
Voor meer informatie en aanmelden voor een abonnement: http://www.kunstschrift.nl
