Portret van Elisabeth Friso, gravin van Nassau-Dietz, Wybrand de Geest, 1625, olieverf, Koninklijke Verzamelingen
*Directeur Koninklijke Verzamelingen Flip Maarschalkerweerd herinnert in het voorwoord van het boek bij de expositie ‘Dynastie. Portretten van Oranje-Nassau’ aan de reactie van prinses Wilhelmina van Pruisen op het portret dat Friedrich Bury in 1808 van de Prins van Oranje maakte. Ze schreef haar zoon, de latere koning Willem I: ‘Het bedroeft me dat niemand uw portret herkent. (…) Zelf probeer ik me ervan te overtuigen dat er toch enige gelijkenis moet zijn.’ Maarschalkerweerd noemt ook nog historicus Jan Romein, die opmerkte dat we niet weten hoe Willem I er ‘werkelijk’ heeft uitgezien: er zijn nauwelijks twee portretten van hem die op elkaar lijken. Hoe moeten we de Oranjes op deze expositie in het Paleis op de Dam bekijken: lijken of niet lijken, doet dat er eigenlijk toe?
Wybrand van de Geest portretteerde Elisabeth Friso, gravin van Nassau-Dietz, in 1625 op de leeftijd van vier jaar en vijf maanden. Met parelsnoeren om haar hals, lijfje en polsen, poseert ze in haar deftige jurk als een volwassene op een staatsieportret . Al heeft haar oogopslag iets guitigs, er is niets kinderlijks aan haar. Arme Elisabeth: ze overleed al voor haar achtste verjaardag aan de pokken. Het vroegste kinderportret in het paleis – daterend van rond 1579 - is van de 12-jarige prins Maurits, op die leeftijd bezig aan een militaire opleiding in Antwerpen. Daniël van den Queborn vereeuwigde de jongen met een pistool in zijn rechterhand, zijn linkerhand rust op een degen: ook geen kind meer, ernstige blik, bevelhebber-in-de-dop.
Henriëtte Amalie van Anhalt-Dessau met haar kinderen, Lancelot Volders, ca. 1700, olieverf, Koninklijke Verzamelingen
Kind of geen kind, formeel afbeelden was nu eenmaal traditie: de portretten van de Oranje-stadhouders en hun families werden gemaakt om de gelijkwaardigheid van de familie tussen de Europese vorstenhuizen te benadrukken, ook door de Friese tak. Een monumentaal voorbeeld uit de collectie van het paleis: toen Anselm van Hulle omstreeks 1645 – 1648 Willem van Oranje, Filips Willem, Maurits, Frederik Hendrik en Willem II verbeeldde in ruiterportretten, moest de nadruk op de glorieuze militaire kwaliteiten van de dynastie liggen. ‘De serie is exemplarisch voor de visuele traditie van de Oranje-Nassaus: de continuïteit van het Huis tonen aan een volk dat wel behoefte had aan leiderschap, maar op zijn hoede was voor heersers.’ Aldus Paul Rijkens in zijn bijdrage over de ruiterportretten onder de rake kop: ‘Propaganda via beeldtraditie’.
Familieportret van Willem II, Koning der Nederlanden, als Prins van Oranje, Jean Baptiste van der Hulst, ca 1832, olieverf, Koninklijke Verzamelingen
Het Huis Oranje –Nassau heeft nooit 'echte' hofschilders in dienst gehad, maar elke generatie stadhouders en koningen had wel een voorkeur voor bepaalde portretschilders. Zoals Gerard van Honthorst de favoriet was van Amalia van Solms. Renske Cohen Tervaert en Paul Kooij in hun hoofdstuk over staatsieportretten: ‘Het aantal portrettisten dat van de stadhouders en koningen opdracht kreeg, was over het algemeen beperkt. Mede daardoor zijn er ook niet veel prototypen – de originele naar het leven geschilderde portretten.’
Van prins Maurits is bijvoorbeeld bekend dat hij maar één keer voor een portret van Van Mierevelt heeft geposeerd, al zijn portretten gaan op dit prototype terug. Van koning Willem II weten we dat hij er wel meerdere poseersessies voor over had. Benaderen zijn portretten de werkelijkheid van zijn persoonlijkheid beter? We kunnen het alleen vermoeden. De opdrachtgevers zaten er overigens niet mee of een vorstelijk portret naar het leven was geschilderd: ze waren tevreden met een kopie of een variant op een prototype.
Lijken of niet lijken: slenterend langs de pracht en praal van het Koninklijk Paleis – de chique ruimtes rondom de grote ontvangstzaal beeldschoon uitgelicht – zakt de urgentie van een antwoord ver weg. De Oranjes deden en doen ook aan public relations, da’s toch normaal? Sinds de uitvinding van de fotografie weten we tot op de rimpel nauwkeurig hoe koninklijke personen eruit zien. Willem-Alexander, Máxima en hun dochters op de bank naast een sinaasappelboompje ogen op deze expositie wie ze zijn. En ook Willem-Alexander en Máxima op 'hun' staatsieportret. Of toch niet? We kunnen binnenkijken in de gouden kooi, maar de dynastie werkelijk leren kennen blijft als in vroeger dagen onmogelijk.
De expositie ‘Dynastie. Portretten van Oranje-Nassau’ duurt tot en met 25 september. Voor meer informatie: http://www.paleisamsterdam.nl
Prins Maurits, Anselm van Hulle, 1645-1648, olieverf, Koninklijke Verzamelingen
