Michiel en Pieter van Mierevelt, De anatomische les van dr. Willem van der Meer, 1617, doek, Museum Prinsenhof, Delft
*Alweer een flink aantal jaren geleden staakten vuilnismannen tijdens een slepend cao-conflict. De stank van stapels vuilniszakken en rondslingerend ander afval was al gauw niet om te harden. De herinnering aan die walm kwam boven bij ‘Gezicht op de Oudezijds Voorburgwal met de Oude Kerk in Amsterdam’ van Jan van der Heyden (c.1670). Conservator Ariane van Suchtelen beschrijft wat we zien in ‘Vervlogen – geuren in kleuren’, boek bij de aanstaande expositie in het Mauritshuis: een openbaar toilet dat rechtstreeks in de gracht loost, een straatveger die paardenmest op een hoop veegt, vrouwen doen de was in het vieze water. De stank van de grachten was eeuwenlang een plaag. Op de expositie kunnen bezoekers er een vleugje van opsnuiven met een geurdispenser. Kijken we daarna anders naar Van der Heyden? Voelt de Gouden Eeuw dichterbij? Museumkijker nam de proef op de som met een mini-geurpompje grachtenstank dat het museum de pers verstrekte en kan dat bevestigend beantwoorden. De sterke geur activeerde in de hersenpan - onverwacht - ook de stank van hedendaags vuilnis.
Jan van der Heyden, Geizicht op de Oudezijds Voorburgwal met de Oude Kerk in Amsterdam, c 1670, paneel, Mauritshuis Den Haag
Van Suchtelen bedacht het concept van de tentoonstelling en was inhoudelijk conservator. Er is dankbaar gebruik gemaakt van de expertise van kunst- en geurhistorica Caro Verbeek, laat directeur Martine Gosselink in haar voorwoord weten. Verbeek geeft in het boek een kijkje in de keuken van verbluffend vakmanschap van parfumeurs. In 2012 onderzocht zij met ‘neuzen’ van de International Flavors & Fragrances (IFF) in het Rijksmuseum harsen uit een achttiende-eeuwse miniatuurapotheek. De ‘neuzen’ bevestigden in enkele gevallen de resultaten van een gaschromatograaf, bijvoorbeeld bij mirre, vertelt Verbeek. In andere gevallen won de menselijke neus. De gaschromatograaf gaf alleen een indicatie van een harssoort, de experts roken duidelijk de peperachtige harssoort ‘elemi’. Al even knap: de parfumeurs onderscheidden in een pomander - een juweel in bolvorm dat dienst deed als geurverspreider - van koningin Emma een combinatie van wierook, mirre en het warm-zoete ‘labdanum’.
Pomander, Noord-Nederlands, c. 1620, zilver, hoogte 6 cm, Rijksmuseum Twenthe
Naast de grachtenstank reproduceerden de IFF-parfumeurs ook de andere geuren die de bezoekers straks corona-proof kunnen ruiken: onder meer die van een schone linnenkast (bij ‘Binnenhuis met vrouwen bij een linnenkast’ van Pieter de Hooch, 1663) en bleekvelden (bij ‘Gezicht op Haarlem met bleekvelden’ van Jacob van Ruisdael, c. 1670-1675).
Pieter de Hooch, Binnenhuis met vrouwen bij een linnenkast, 1663, doek, Rijksmuseum, Amsterdam
Volgens Verbeek is maar één op de drie mensen in staat zich een geur voor te stellen. Dat geeft aan hoe belangrijk het kan zijn om de neus actief te ‘trainen’ zoals op de expositie met de geurdispensers zal kunnen. Waarom? Verbeek: ‘Geuren kunnen ons het gevoel geven in direct contact met een ver verleden te staan en tegelijk heel persoonlijke herinneringen oproepen. Het ruiken kan daardoor in belangrijke mate bijdragen aan onze beleving en voorstelling van het verleden.’ Kunst kijken zal intenser voelen als we ons ook de geuren bij een verbeelde scène kunnen voorstellen.
Abraham Mignon, Stilleven met bloemen en vruchten, c. 1670, doek, Mauritshuis, Den Haag
Tijdens ‘De anatomische les van dr. Willem van der Meer’, in 1617 geschilderd door Michiel en Pieter van Mierevelt, zal het zeker niet lekker hebben geroken, lijkenlucht wekt altijd weerzin op. Details op het schilderij laten zien waarmee de toeschouwers in het anatomisch theater zich wapenden tegen de stank: een brandend wierookstaafje, een kruidentakje, een lauriertakje, een geparfumeerde kaars en een vuurtestje met wierookdamp. De heren zelf zullen ook niet fris hebben geroken, lees het niets verbloemende hoofdstuk ‘Wel Rieckend’ in de zeventiende eeuw – over hygiëne en lichaamsgeuren’ van Rijksmuseum-conservator Bianca M. du Mortier. ‘Vervlogen - geuren in kleuren’ verdient gauw publiek.
‘Vervlogen – geuren in kleuren’ in het Mauritshuis duurt na heropening van het museum in elk geval tot 29 augustus. Voor meer informatie: http://www.mauritshuis.nl
Het gelijknamige boek verscheen bij Waanders Uitgevers en kost 23,95 euro. Voor meer informatie: http://www.waandersdekunst.nl
Vanaf eind maart kan er een geurbox worden besteld, samen met een link naar een (van tevoren opgenomen) rondleiding door de tentoonstelling. In de box vier geuren (2 x lekker en 2 x vies). Kosten 20 euro. http://www.mauritshuis.nl/box
