Esther de Boer-van Rijk in Suikerfreule, 1933, foto Cornelis Leenheer, fotouitgave De Voorkeur
* Esther de Boer-van Rijk (1853-1937) heeft in de Nederlandse theatergeschiedenis een legendarische reputatie omdat ze meer dan 1200 keer Kniertje in ‘Op Hoop van Zegen’ speelde, het drama van Herman Heijermans over de arme vissersvrouw die man en zonen aan de zee verloor. Op de expositie over De Boer-van Rijk in het Joods Historisch Museum (JHM) – de actrice werd in Rotterdam geboren in een orthodox-joods gezin – keert Kniertje terug op foto’s van de talloze uitvoeringen door de jaren heen. Altijd bijzonder, beelden van vroeger, maar deze beroemde Kniertje werd al zo vaak afgedrukt dat ze nu toch vooral als oude bekende voelt. De JHM-expositie verrast vooral met minder bekende foto’s, zoals van Esther in de ‘Suikerfreule’, in 1933 genomen door Cornelis Leenheer.
De Boer-van Rijk speelde naast Heijermans, Ibsen en andere ‘serieuze’ toneelschrijvers ook ‘licht’ repertoire. Joosje Lakmaker, auteur van een nieuw boek over ‘Hollands populairste actrice’, noemt successen als ‘Tropenadel’ en ‘Suikertante’. Voor haar gastrol in ‘De tante uit Indië’, een nieuw stuk van Henri van Wermeskerken bij Het Haagsch Toneel, leerde de toen 74-jarige actrice zelfs de charleston, in de jaren twintig dé modedans. Ze speelde haar rol volgens Lakmaker ‘met overduidelijk plezier’, de zalen zaten weer vol en de mensen lagen ‘dubbel van het lachen bij de charlestonscène’.
De toneelpers was geschokt. Ter illustratie citeert Lakmaker bijvoorbeeld ‘De Tribune’: ‘Onze enige, onvergankelijke Kniertje die wordt gedwongen als een kakkerlak op het toneel rond te springen….En ’ ‘Het Volk’ reageerde na de première ‘met gepast stilzwijgen uit eerbied voor mevrouw Esther de Boer-van Rijk’.
De expositie toont met veel onbekend archiefmateriaal (lang leve het Theaterinstituut, helaas inmiddels opgeheven) dat de actrice ook een glansrol buiten het theater heeft gespeeld. De Boer-van Rijk deed volop mee aan de strijd om verbetering van de barre arbeidsomstandigheden van acteurs, in 1920 begonnen met een landelijke acteursstaking voor een minimumsalaris en pensioen. Vanaf 1926 werden er jaarlijks ‘Maskerdagen’ georganiseerd: acteurs verkochten speldjes met toneelmaskers, de opbrengst was bestemd voor de pensioenkas. De Boer-van Rijk – zo succesvol dat ze zelf wel een behoorlijk inkomen had – was er altijd bij. De actrice – niet religieus, maar altijd vereerd door joodse Amsterdammers als ‘onze’ Esther - gaf in de jaren dertig benefietvoorstellingen voor joodse vluchtelingen. Ook vatte ze sympathie op voor het zionisme.
Haar begrafenis op 9 september 1937 werd een massaal eerbetoon van duizenden Amsterdammers die langs de route van de schouwburg naar de joodse begraafplaats in Muiderberg stonden. Alleen een kleindochter overleefde de Tweede Wereldoorlog in Palestina, haar dochter Fie en familie werden vermoord.
De expositie Esther de Boer - van Rijk, Hollands populairste actrice in het Joods Historisch Museum duurt t/m 29 juni. De gelijknamige biografie van Joosje Lakmaker (Uitgeverij Wereldbibliotheek) kost 19,95 euro. Voor meer informatie: www.jhm.nl
Esther de Boer-van Rijk als Kniertje in 1933, foto Cornelis Leenheer, fotouitgave De Voorkeur
