Etel Adnan, 2016, Courtesy Galerie Lelong. Foto: Fabrice Gibert
‘Ik weet niet of je begrijpt dat je poëzie kunt maken door alleen maar de kleuren goed te schikken’. (Vincent van Gogh, 12 november 1888)
‘Ik hou vooral van de natuur, die laat me niet in de steek, daar word ik altijd door omringd’. (Etel Adnan, 2021)
Door Gerda J. van Ham
Etel Adnan (Beiroet 1925 - Parijs 2021) stierf op hoge leeftijd (96), enkele maanden voor de opening van haar expositie in het Van Gogh Museum. Ze was nog intensief betrokken geweest bij de voorbereiding, samen met haar partner Simone Fattal, ook kunstenaar. Ze verheugden zich op de presentatie van Adnans werken in dialoog met werk van Vincent Van Gogh. Adnan is pas op haar 87e als schilder doorgebroken. Je kunt haar een laatbloeier noemen, maar haar leven lang hield ze zich bezig met kunstfilosofie en dichtkunst.
Ze werd geboren in Beiroet, woonde en werkte afwisselend in Californië en Parijs. Ze heeft een dermate exotische achtergrond met taal dat het haar leven zou bepalen. Haar moeder sprak Grieks, haar vader Turks. Haar vader was een klasgenoot van Atatürk en officier in het Ottomaanse leger. Op straat hoorde ze flarden Arabisch, een taal die ze graag wilde leren, maar nooit echt zal beheersen. Ze kreeg onderwijs in de koloniale taal van de Franse overheerser. Later verkoos ze het Engels om haar gedichten te publiceren en een roman. In het door burgeroorlog verscheurde Libanon raakte ze vanaf haar jeugd onder de bekoring van het raadselachtige Arabische schrift.
Toen Etel Adnan opgroeide in Libanon waren daar geen musea. Reproducties van schilderijen en kunstvoorwerpen waren nergens te vinden. Maar wel Perzische tapijten die ze samen met haar vader bekeek bij tapijthandelaren in de soeks. Deze geweven en geborduurde tapijten waren haar eerste echte kennismaking met een ambachtelijke vorm van kunst. Later zal ze uitleggen dat er voor haar geen verschil bestaat tussen een schilderij, tapijt of beschilderde vaas. Het is voor haar van gelijke waarde.
In 2018 werden veertig ontwerpen van haar hand uitgevoerd in textiel. Het wanttapijt raakte wonder boven wonder opeens weer in trek bij verzamelaars. Adnan mag de ontwerpen leveren voor de Aubusson weverijen, een prestigieuze plek met oude tradities. De prijzen gaan inmiddels door het dak. Op de expositie zijn drie kleurrijke tapijten te zien, die Adnan ook wel ‘hangende tuinen’ noemde. Ze gaan een dialoog aan met schilderijen van Van Gogh uit zijn laatste periode in Saint Rémy, te weten ‘Tuin van de inrichting Saint-Paul de Mausole’ (Het vallen van de bladeren) en ‘Boomwortels’ uit Auvers. Adnans verrassend eenvoudige ontwerpen in felrode en kanariegele kleuren sorteren als geweven dessin een overweldigend effect. De expositie Kleur als taal is voorbeeldig vormgegeven door de architecte Afaina de Jong. Zonder haar scherpzinnige enscenering, zouden Etels schilderijen in dialoog met Van Gogh verflauwen.
Vincent van Gogh, 'Boomwortels', 1890, Van Gogh Museum Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
In Kleur als Taal zijn 78 werken van Etel Adnan te zien. Het vroege werk staat duidelijk onder invloed van de Ecole de Paris, zoals De Staël en Poliakoff. Het zijn aarzelende verkenningen van kleurvlakken in de ruimte. Adnan geloofde dat de natuur zich het krachtigst uitdrukt in kleur. Van Gogh was in haar optiek de eerste kunstenaar die dat intens en bezield wist uit te drukken. Zelf werkte Etel Adnan niet met een schildersezel. Haar kleurvlakken ontstaan vanaf een platte tafel met een paletmes. Ze prepareerde haar favoriete kleuren: mint groen, hemels blauw, oud roze en zonnebloemen geel. Ook kiest ze graag vitale primaire kleuren. Vroeger, zo vertelt haar partner Simone (interview catalogus), begon ze altijd met een rood vierkant als een merkteken om het schilderslinnen te ordenen. Ze had een anker nodig om de ruimte op het doek te verkennen. Later liet ze die methodiek los. Toch begon ze elke dag opnieuw met deze verkenningen. Op een film zie je haar geconcentreerd met het paletmes in de weer, de kleuren onder handbereik.
Etel Adnan, 'Zonder titel', 2014, olieverf op doek. Collection Jean Frémon, © The Estate of Etel Adnan. Courtesy Galerie Lelong & Co, Paris/New York
Naast tapijten en schilderijen heeft Etel Adnan zich vooral met taal bezig gehouden. Ze is een bekend dichteres in de Verenigde Staten. In haar gedichten die ze deels ook zelf kalligrafeert, verwerkte ze haar impressies van de brandhaarden in de wereld. Ze spreekt zich nadrukkelijk uit over de Palestijnen, de Algerijnse Onafhankelijkheidsoorlog en de Libanese burgeroorlog in haar geboorteland. Ze moet Libanon ook vaak verlaten vanwege de politieke situatie. Ze heeft altijd de kans gehad om naar Californië te reizen, een balling is ze, in de letterlijke betekenis, niet geweest. Maar zo voelde ze zich wel. Die spagaat levert naar mijn idee haar interessantste werk op: de getekende en gekleurde leporello’s. Het zijn waaierachtige boekjes die als een accordeon opengaan en op elke bladzijde een tekening of kleurmelanges met pennenhalen en hiërogliefen laten zien. Als in een koortsdroom rijgt ze het ene blad aan het andere. De leporello’s zijn fijnzinnig en persoonlijk. En die persoonlijkheid mis ik in haar schilderijen te vaak. Ze steken compositorisch vaak onbeholpen in elkaar. De leporello’s zijn schitterend uitgelicht in speciale vitrines die meegolven met de specifieke vorm. Juist deze schijnbaar kleine boekjes hebben haar wereldberoemd gemaakt. Roos van der Lint, op bezoek bij Simone en Etel in de winter van 2018, memoreert in de Groene Amsterdammer dat Hans Ulrich Obrist, de organisator van de Documenta in Kassel, per toeval een antiekwinkel nabij het Louvre binnenliep. Hij zag vanuit de etalage een leporello liggen die zijn aandacht trok. Hij kocht het meteen en niet veel later vroeg hij Adnan om deel te nemen aan de dertiende Documenta (2012) in Kassel. Haar ster rees als een komeet. Ze kon de vraag naar haar werk nauwelijks aan. De Nederlandse verzamelaar Joop van Caldenborgh kocht 10 schilderijen aan voor Museum Voorlinden. Galeriehouders stuurden brutaal blanco doeken linnen op per post, om haar aan te moedigen. Mogelijk is haar dat allemaal te veel geworden. Schilderen vraagt om stilte en die was haar niet meer vergund.
Etel Adnan, 'Reis naar Mount Tamalpais (Rihla ilâ Jabal Tamalpais)',2018, Leporello, waterverf en Indiase inkt op Japans papier © The Estate of Etel Adbab, Musée de l'institut du monde arabe, Paris (donation of Claude and France Lemand)
Toch heeft ze in diverse interviews duidelijk kunnen maken wat haar fascineert. Niet alleen de zon die opgaat boven de stad Beiroet, maar ook dat schrijven in het verlengde ligt van tekenen. Schrijven is creativiteit. In haar gedichten verwerkte ze haar pijnlijke gedachten en in haar schilderijen de vrolijke kleuren. Dat hield haar bezig, jaren lang. Ze heeft nooit de intentie gehad om beroemd te worden, maar werd het desondanks toch. Want de zon is nooit echt rond en de horizon loopt uiteindelijk niet langs een liniaal.
Etel Adnan: Kleur als Taal. Van Gogh Museum Amsterdam, t/m 4 september 2022.
