Het zakboekje van Jacques Goudstikker, bruikleen Stadsarchief Amsterdam
* Een gevoel van opwinding over een voorwerp uit het verleden als ‘historische sensatie’ ervaren, gebeurt zelden. Op de tentoonstelling ‘Het Stedelijk in de oorlog’ wordt dat opgeroepen door het zakboekje waarin de joodse kunsthandelaar Jacques Goudstikker (Amsterdam, 30 augustus 1897 – aan boord van de SS Bodegraven in Het Kanaal, 16 mei 1940, door een val in het ruim) registreerde welke kunstwerken hij kocht. Goudstikkers weduwe Desi bewaarde het boekje als aandenken, als juridisch bewijsmateriaal bleek het vanaf 1997 cruciaal toen erfgenaam Marei von Saher een procedure over teruggave van de collectie tegen de Nederlandse Staat begon.
Goudstikkers enorme collectie omvatte 1113 werken, waarvan er na de bevrijding 267 terugkeerden uit Duitsland en onder verantwoordelijkheid van de Stichting Nederlands Kunstbezit in musea terecht kwamen. Daaronder meesterwerken van Jan van Goyen, Salomon van Ruysdael, Claude Lorrain, Jan Steen, Lippi en Jan Mostaert.
De bunker van het Stedelijk in de duinen bij Castricum met werk van onder meer Vincent van Gogh. Foto Joh. de Haas, collectie Stedelijk Museum
Op de expositie zijn zes van twaalf tekeningen die Jan Toorop in 1905 in pastel en conté onder de titel ‘De arbeid in de kaarsenfabriek’ maakte. De hele serie werd op 8 oktober 1940 door Alois Miedl ingebracht op een veiling bij Fred. Muller & Co in Amsterdam. Miedl – een Duitse bankier - had zich na Goudstikkers vlucht onrechtmatig een deel van zijn nalatenschap toegeëigend, Göring de rest. Niet op de hoogte van deze besmette herkomst (?) werden er zes aangekocht door het Stedelijk, de andere door het Gemeentemuseum Den Haag.
De Toorops kwamen tevoorschijn tijdens onderzoek naar de herkomst van bijna 4000 schilderijen, beelden en tekeningen in de collectie van het Stedelijk. Ze staan nu op de lijst van 16 werken (onder meer van Matisse en Kokoschka, ook op de expositie aanwezig) met een mogelijk problematische herkomst. De restitutiecommissie zal er een uitspraak over doen. Er is al contact geweest met erfgenaam Marei von Saher, die in 2006 genoegdoening kreeg toen de Nederlandse Staat akkoord ging met teruggave.
De expositie vertelt - onder nog veel meer - ook het verhaal van de bunker die conservator Willem Sandberg in de duinen in Castricum liet bouwen om de kunst van het Stedelijk in veiligheid te brengen. Daar kwamen ook meer dan 500 andere collecties terecht, uit onder meer het Rijksmuseum en Museum Boijmans Van Beuningen, van privéverzamelaars als Van Goghs en veel joodse verzamelaars. Voor na afloop: het begeleidende boek (24,95 euro) leest als een pageturner en bevat een schat aan fotomateriaal. Voor kinderen maakten K. Schippers en Daan Remmerts de Vries ‘De Bevrijding van het Stedelijk’ (14,95 euro).
De expositie ‘Het Stedelijk in de oorlog’ in het Stedelijk Museum duurt tot en met 31 mei. Voor meer informatie: http://www.stedelijk.nl meer informatie over het gelijknamige boek: www.lubberhuizen.nl.
Jan Toorop, uit de serie De Arbeid in de kaarsenfabriek, 1905, detail, pastel en conté op papier, verworven in 1940
