Gerhard Richter: 192 Farben (136), 1966, Hamburger Kunsthalle, Verzameling Gerard en Elisabeth Sohst, c Gerhard Richter 2018 (290620018)
Door Antje von Graevenitz
*‘Zwart vierkant op witte ondergrond‘ uit 1915 van Kasimir Malevitsj en een paar wilde vlekken in een compositie van Wassiliy Kandinsky uit 1912 worden dan wel abstract genoemd, maar ze zijn op grond van heel verschillende intenties ontstaan en roepen ook heel andere emoties op. Daarmee werd een soort ‘taal’ in de beeldende kunst in gang gezet, waarover kunstenaars nog steeds niet uitgepraat zijn – ook Gerhard Richter niet. Zijn abstracte werk vult vele zalen in het privé-museum Barberini in Potsdam bij Berlijn, de voormalige hoofdstad van Pruisen en nu hoofdstad van de deelstaat Brandenburg.
Het bijzondere is wel dat Richter - net als Malevitsj en Kandinsky, maar bijvoorbeeld ook de Nederlandse schilder Rudi van de Wint - niet alleen abstract schilderde maar bij tijd en wijle met zeer verschillende motivatie ook figuurlijk. Dat kan enige verwarring oproepen, want sinds Kandinsky zijn kunsttheorie ‘Über das Geistige in der Kunst‘ in 1912 publiceerde, neemt men graag aan dat abstract werk van een hogere spirituele orde is dan figuratief. Het lijkt een Mozes en Aäron-verhaal uit het Oude Testament: het woord zal puurder en dichter bij de geest komen dan het beeld. Maar kennelijk maakte dat de genoemde kunstenaars niets uit. Hoe zit dat bij Richter?
Zaaloverzicht expositie Gerhard Richter, Museum Barberini. Foto Helge Mundt
Hij werd opgeleid in een socialistisch-realistische stijl in Dresden, maar verandert die als hij vanuit de DDR naar de BRD vlucht. Snel wordt hij beroemd door zijn zwart/witte schilderijen met geprojecteerde foto’s uit allerlei persmedia, die hij weer vervaagt door de schilderkwast over de contouren en ‘scherpten‘ heen te strijken. Hij schildert geen afbeeldingen uit de werkelijkheid, maar voorstellingen van voorstellingen: van een voorgekauwde werkelijkheid in de media, die hij zorgvuldig uitkiest. Dat levert enerzijds herinnering op aan dagelijks leven en anderzijds aan onvolmaakte perceptie en vage herinneringen. Om die reden neemt dit soort werk in Pop-Art in Europa een eigen plaats in.
Dat sluit bijvoorbeeld aan bij de filosofie van Emanuel Kant, die ook vaagheid een ‘echte‘ plaats in het denken gaf. Hij noemde het een kosmisch „Ohngefähr“ en ook Friedrich Nietzsche liet zijn Zarathustra zeggen: „Von Ohngefähr – das ist der älteste Adel der Welt, den gab ich allen Dingen zurück, ich erlöste sie von der Knechtschaft unter dem Zwecke.“ Gerhard Richter lijkt van deze opvattingen doordrongen, want in vele interviews uitte hij zich over de waarde van vaagheden.
Gerhard Richter: A B, Still (612-4), 1986, Museum Barberini c Gerhard Richter 2018 (29062018)
Hoewel zijn tentoonstelling in het Museum Barberini alleen zijn abstracte werken zou presenteren, begint die dan toch met één vroeg figuratief werkje: een schilderij van een grijs gordijntje, waarvan de plooien als brave zuiltjes naar beneden hangen, verticaal naast verticaal van lijst tot lijst. Verderop in de expositie wordt opeens duidelijk dat haast al het abstracte werk hier hoofdzakelijk verticale en horizontale structuren vertoont. Richters met barokke verve getrokken penseelstreken op grotere doeken zijn ver in de minderheid. Je raakt het gevoel niet kwijt dat de organisatoren niet zómaar zijn abstracte werk wilden tonen, maar dat door een strikte keuze wilden vastleggen op een stevige rooster-structuur, die zijn hoofdonderwerp ‘vaagheid’ op een paradoxale manier inbindt. Ook zijn werken met lange horizontale penseelstreken, die bij nader inzien ook geprojecteerde dia-positieven zijn - alweer lang geleden in het van Abbe-museum getoond - ontbreken hier.
Zaaloverzicht Gerhard Richter, Museum Barberini, foto Helge Mundt
Maar wat er wel is, is een feest voor het oog. Er zijn uitbundige penseelstreken of verfijnde tekeningen of verfklodders, met strijkmes vervormd, die steeds een rijkdom aan ruimtelijke sensaties te weg brengen. Als men die met de ‘drippings‘ van Jackson Pollock vergelijkt, vertonen deze meer een vervlechting van lijnen, terwijl Richter z’n textiele moment helemaal laat zitten. Hij brengt daarentegen nooit eerder geziene verbindingen van lijnen en kleur-vormen in uiterst vaag gehouden ruimtelijke verschijningen voor de dag, die opeens als een waarschijnlijke werkelijkheid ‘bestaan’.
‘Gerhard Richter. Abstraktion‘ tot 21 oktober in Museum Barberini, Alter Markt, Humboldtstr. 5-6, Potsdam. Er ligt een gratis boekje klaar en er is een boek te koop: 'Gerhard Richter. Abstraktion', Prestel-Verlag, München 2018, 240 pagina’s, 170 afb. 29,95 euro, Duitse én Engelse uitgave.
Voor meer informatie: http://www.museum-barberini.com
Gerhard Richter: Abstraktes Bild (551-1), 1984, Privé-verzameling, c Gerhard Richtre 2018 (29062018)
