Por qué? (Waarom?), uit de eerste editie van de serie Verschrikkingen van de oorlog, collectie Boymans Van Beuningen
* Net als veel andere musea dankt Museum Boymans Van Beuningen zijn collectie voor een aanzienlijk deel aan schenkingen van verzamelaars. Uitzonderlijk is dat de Rotterdamse instelling ook een vroege editie van de serie ‘Verschrikkingen van de oorlog’ van de Spaanse kunstenaar Goya in huis heeft, een schenking uit 1923 van A.J. Domela Nieuwenhuis. De kwetsbare etsen - zelden alle tachtig bijeen – zijn tot eind juli te zien in het prentenkabinet. De expositie heeft het effect van een mokerslag, vergelijkbaar met de vaak schokkende beelden van de jaarlijkse World Press Photo-selectie.
Met zijn romantische en levendige schilderstijl maakte Francisco José De Goya y Lucientes (1746 – 1828) snel carrière als hofschilder van de koninklijke familie. Hij vereeuwigde Karel III, Karel IV en Ferdinand VII en mocht voor Karel IV, die hem als zijn favoriet beschouwde, ook een groot familieportret schilderen. Door Goya’s verblijf in de hoogste kringen – hij kon zelfs een hertogin van Alva tot zijn minnaressen rekenen – ontwikkelde hij een scherp zicht op het reilen en feilen van de vermolmde Spaanse standenmaatschappij. Het revolutiejaar 1789 in Frankrijk, met ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ hoog in het vaandel, ging Spanje voorbij. Met de echo van deze idealen nog in het achterhoofd, besloot Goya zich niet meteen tegen de invasie te keren toen Napoleon tijdens zijn zegetocht door Europa in 1808 ook het Iberisch schiereiland bezette en zijn broer Joseph op de troon zette. Inmiddels doof geworden, trok hij zich terug in zijn villa.
De bevolking reageerde furieus en kwam massaal in opstand tegen de Franse overheersers. De Spaanse Onafhankelijkheidsoorlog die nog datzelfde jaar losbarstte zou het land tot 1814 in een barbaarse slachtpartij dompelen. Goya bleef niet in zijn isolement en legde de excessen vast op etsen die uiteindelijk pas in 1863 werden gepubliceerd door de Koninklijke Academie van San Fernando in Madrid. Eerder was niet mogelijk, zóveel schokkende beelden van tijdloze wreedheid kon Spanje tot een halve eeuw na afloop niet verdragen. Goya zelf zou er tot het eind van zijn leven nachtmerries aan overhouden.
‘Verschrikkingen van de oorlog’ begint met een reeks executies, martelingen, verkrachtingen en elkaar met zwaarden, spiesen en messen belagende strijders. Van afgehakte hoofden, armen en geslachtsdelen tot verwrongen gezichten van terechtgestelden en vrouwen die verkracht worden, schuwde Goya de weergave van geen enkel gruwelijk detail. Het tweede deel van de serie bestaat uit huiveringwekkende taferelen van de hongersnood die Madrid in 1811-1812 in zijn greep hield omdat strijders tegen het bewind van Joseph Bonaparte de hoofdstad afsloten van de voedselvoorziening. De blokkade had 20.000 doden tot gevolg, meestal uit de onderste lagen van de bevolking. Op één ets staan vertegenwoordigers van hogere standen die het beter getroffen hadden, een kijkje te nemen bij burgers die liggen te kreperen. Goya – hij schreef zijn onderschriften altijd zelf – noteerde cynisch bij deze scène: ‘Alsof zij van een andere planeet zijn…’.
De kunstenaar sloot zijn serie af met een groepje allegorische etsen waarin hij zijn kritiek verpakte op het naoorlogse bewind van Ferdinand VII, de teruggekeerde koning die de vooroorlogse repressie meteen weer had ingevoerd. Goya etste onder meer een enorme vleesetende gier en de begrafenis van ‘De Waarheid’ in de gedaante van een jonge vrouw. Zijn onderschrift is veelbetekenend: ‘Zal zij ooit herrijzen?’ Deze tekst had ook kunnen staan onder de winnende World Press Photo 2012 van Paul Hansen van een begrafenisstoet in Gaza. Omringd door familie en vrienden werden broertjes van twee en drie en hun vader naar hun graf gedragen. De slachtoffers waren gedood tijdens een Israelisch bombardement in november 2012. De gezichten op de foto zijn verwrongen van verdriet, Goya had de scène zo voor zijn serie ‘Verschrikkingen van de oorlog’ kunnen gebruiken.
De expositie ‘Verschrikkingen van de oorlog’ in Museum Boymans Van Beuningen (Museumpark, Rotterdam) duurt tot en met 21 juli. Voor meer informatie: www.boijmans.nl.
Eerder verschenen in de bladen van De Persdienst.
