Bruce Nauman, All Thumbs, 1996, Gips, 2-teilig, Privatsammlung. Courtesy Sperone Westwater, New York, Foto: Courtesy the artist and Sperone Westwate, New York, c Bruce Nauman/2018, ProLitteris, Zurich
Door Antje von Graevenitz
*Het werk van Bruce Nauman kan in het Schaulager in Bazel opnieuw worden bestudeerd. De 77-jarige Amerikaanse kunstenaar die na Joseph Beuys misschien het meest omvattend in media en betekenissen heeft gewerkt, blijft actueel. Dat hij zich door Marcel Duchamp’s readymade-urinoir The Fountain liet inspireren, hield hij nooit geheim. In de grote overzichtstentoonstelling in het Schaulager wordt je letterlijk meteen op deze verbinding gedrukt: de expositie begint met twee waterbakken met elk een omgedraaid gipsmasker aan de muur waar de kijker wordt uitgenodigd zijn gezicht in te plaatsen. Van de maskers stroomt door buizen onophoudelijk water in de bakken. Een ervan is donkergekleurd. Voor mensen met een andere huidskleur?
Met dit knipoogje naar Duchamp is de boodschap veranderd: de bezoeker is de mede-schepper, sinds de kunstrichtingen happening en fluxus geen nieuw statement. Nauman heeft daar ook nooit aan bijgedragen, maar binnen zijn werk is deze boodschap nieuw. Op oudere foto’s en tekeningen claimt hij met titels: ‘the artist as a fountain’.
Bruce Nauman, Venice Fountains, 2007, Astrup Fearnley Collection, Oslo, Norway, foto: Courtesy the artist and Sperone Westwater, New York, c Bruce Nauman/2018/ProLitteris Zürich
In Bazel noemt hij de tentoonstelling nu: „Disappearing Acts“. Wordt daarmee aan Roland Barthes’ beroemde lezing uit 1967 in Aspen: „Death of the Author“ gerefereerd? In dit licht bezien valt op hoe vaak Nauman zijn lichamelijk of psychologisch gedragsonderzoek door een camera heeft laten opnemen, zonder zijn hoofd te tonen. Moet de anonieme kijker soms zijn plaats innemen?
Na dit statement toont de tentoonstelling naast bekende werken – onder meer het neon-spiraal: 'The true artist helps the world by revealing mystic truths' (nota bene: door vele waarheden!) - veel nauwelijks bekende. Kathy Halbreich, voormalig curator van het MoMa in New York, die al in het Walker Art Center in Minneapolis in 1994 een spraakmakende tentoonstelling van Nauman samenstelde, is hoofdverantwoordelijk voor de keuze. Ze putte voor een deel uit de collectie van Nauman’s werk van Maja Oeri, erfgename van de Fa. Hoffmann-La Roche en stichteres van het Schaulager, waar deze tentoonstelling door de Laurens-Stiftung wordt getoond.
Kennelijk lukte het Halbreich Nauman zeer veel haast onbekends te ontfutselen. In tweeëndertig ruimtes, waarvoor een brochure als zaalbegeleiding uitvoerig en grondig uitleg biedt, wordt het nog steeds veel media en kunstrichtingen omvattende werk afwisselend gepresenteerd.
Op het begane grond is Nauman vooral met werk uit de jaren zestig en zeventig te zien. Humoristische aspecten over de grenzen van kunst blijken nu de boventoon te krijgen, terwijl het vroeger vooral revolutionair leek.
Bruce Nauman, Myself as a Marble Fountain, Emanuel Hoffman-Stiftung, Kunstsammlung Basel, foto Martin P. Bühler, c Bruce Nauman/2018/ProLitteris, Zürich
Toen waren herhalingen van kleine gefilmde bewegingen van het pure lichaam in de begrensde ruimte - zonder enige uitleg van een verhaal in ‘real-tijd‘ opgenomen - een aanslag op je geduld waarmee je moest leren omgaan. Nu zijn dit soort filmpjes eerder documenten van absurde behavior-art en tonen zij Nauman’s belangstelling voor de filosofie van het existentialisme. Inderdaad weten we tegenwoordig hoe sterk hij geïnspireerd werd door Samuel Beckett’s boek ‘Malloy’ en de Gestalttherapie van Frederik Perls en Martin Seligman.
De absurditeiten van het kunstenaarschap bepalen zijn serie over het thema ‘clown’. Deze figuur lijdt bijvoorbeeld onder constipatie, net een falende kunstenaar. In een andere video roept een clown de kijker vertwijfeld toe: ‘No, no, no.‘ Alsof hij niet gezien wil worden. Het absurde van een maniak, die zichzelf observeert, wordt tegenwoordig minder waargenomen als body art, proceskunst en minimal art, maar als een ode aan de kunstenaar, die in alle opzichte aarzelt over zijn functie in de wereld.
De kijker mocht de polariteit, vrijheid en begrenzing al in de jaren zestig aan zichzelf onderzoeken: Nauman plaatste doodlopende gangen van verschillende breedte in zijn tentoonstellingen waar de kijker kan inlopen. Sommige zijn heel eng, eens te meer omdat er aan het einde van een van die gangen een video staat opgesteld waarop opeens de kijker opduikt, alsof hij gespiegeld is, maar dan wel zonder hoofd. Dit zijn belangrijke toevoegingen voor een zelfstudie, die in soortgelijke ‘passageways‘ van Robert Morris’ uit 1960 nog niet voorkwamen. Nauman gaf aan de psychologische theorie van de spiegel-functie van Jacques Lacan een therapeutisch model als kunst.
Installation view: Bruce Nauman, Leaping Foxes, 2018
Bruce Nauman: Disappearing Acts, 17 March–26 August 2018, Schaulager® Münchenstein/Basel, installation view with Bruce Nauman, Leaping Foxes, 2018, Polyurethane foam with steel and wire cables, Collection the artist, Courtesy Sperone Westwater, New York, © Bruce Nauman / 2018, ProLitteris, Zurich, photo: Tom Bisig, Basel
Eind jaren zeventig begon hij te werken met vooral agressievere onderwerpen van bijvoorbeeld folter en kwelling. In Bazel is het souterrain ermee gevuld. Je moet ervoor dus letterlijk de diepte in stijgen. Hier ontbreken niet zijn carroussels met omgeslagen stoelen of afgestroopte dieren van plastic. Maar wel de bekende video’s met de schreeuwende man: ‘Beat me, feed me!‘ Enkele van de gebundelde (geguillotineerde ?) koppen met het gezicht van de kunstenaar hangen van het plafond: dit keer bungelen ze boven een zwart waterbassin, waarin de koppen water spuiten. Het lijkt weer een hint naar ‘the artist as a fountain‘, maar dit keer in de meest duistere betekenis van de falende kunstenaar.
Wie gelooft de tentoonstelling terneergeslagen te moeten verlaten, heeft het mis. Op het laatst word je weer vrolijk door recente video’s in grootformaat en een onbekende doodlopende gang uit 1974 waaruit elke morele problematiek is verdwenen: deze gang (titel 'Corridor with a Parallax') mag niemand betreden. Gekleurde stroken, die van rechts en van links de ruimte van de gang insteken, kan je van buitenaf maar uit één enkel gezichtspunt zo waarnemen dat de gekleurde stroken net als vingers in elkaar steken en samen een soort concrete schilderkunst vormen. Nauman lijkt hiermee op een heel grappige wijze in de voetstappen van Josef Albers te treden, die in de jaren vijftig in Aspen met de waarneming van kleuren experimenteerde en het boek schreef: ‘The Interaction of Colors‘. Verschillende rode stroken sierden ook de omslag van het boek. Omdat juist Zwitserland nog steeds de Konkrete Kunst van met name Max Bill en Richard Paul Lohse in ere houdt, is dit werk van Nauman een schot in de roos.
Bruce Nauman, Eating My Words, from Portfolio Eleven Color Photographs, 1966, Collection Museum of Contemporary Art Chicago, Gerald S. Elliot Collection,1994, photo: Nathan Keay , c MCA Chicago, c Bruce Nauman/2018, ProLitteris, Zurich
Nauman’s humor schijnt ook door in de laatste video-werken. Op een ervan toont hij zich als de paardenliefhebber die hij is. Naar eigen zeggen houdt hij zich in de laatste jaren liever met zijn ranch bezig dan met kunst. De video vertoont hem als galopperende rijder over een rood strookje land. Opeens draait het beeld en wordt hij een groene rijder, die net als een insect met paardenbenen vliegensvlug aan het plafond krabbelt. Dan draait het beeld opnieuw en niet de paardenbenen, maar het gewicht van de lichamen van paard en ruiter krijgt weer alle aandacht: de waarneming wordt niet meer gefopt.
Als vroege bewonderaar haalde Jean Leering Nauman in 1973 naar het Van Abbemuseum in Eindhoven, nadat hij hem al voor de Documenta 4 in 1968 had uitgenodigd. Dat was moedig, want Leering, die vooral de collectieve creativiteit van bijvoorbeeld ‘de straat‘ had ontdekt, vond eigenlijk dat men kunstenaars niet meer solo als genieën zou moeten prijzen. Hij ventileerde deze opvatting voor de ingang van Nauman’s tentoonstelling op een statement aan de muur. Maar voor Nauman wilde hij dan toch een uitzondering maken. Dat was lang geleden: jammer dat de tentoonstelling in het Schaulager, die nog tot 26 augustus zal duren, aansluitend niet door een museum in Nederland wordt overgenomen.
Voor meer informatie: http://www.schaulager.org
Catalogus Bruce Nauman: Disappearing Acts. Ed. by Kathy Halbreich, Isabel Friedli, Heidi Naef, Magnus Schäfer and Taylor Walsh. 375 Ill. 356 p. (Engelse en Duitse uitgave) 75,00 CHF
Bruce Nauman, Green Horses, 1988 (Still), Albright-Knox Art Gallery, Buffalo New York, e.a., foto Ron Amstutz c Bruce Nauman/2018/ProLitteris Zurch
