Rembrandt, Portret van een Oude Man, 1645, collectie Gulbenkian Museum
De man die tussen 1928 en 1930 de nieuwe Russische machthebbers wist te verleiden het schilderij De Oude Man van Rembrandt aan hem over te doen, was de puissant rijke Calouste Gulbenkian. Ondanks zijn vier paspoorten zocht de oliemagnaat en diplomaat halverwege de Tweede Wereldoorlog zijn heil in het officieel neutrale Portugal. Zijn kunstcollectie behoort tot de belangrijkste van het land.
Door Theo Haerkens
*Het speciaal voor de kunstcollectie van Calouste Gulbenkian gebouwde museum aan de drukke Avenida de Berna in Lissabon oogt allerminst spectaculair. Een betonnen kolos met veel glas in het groen. Van binnen zie je hoe mooi de immense en kostbare verzameling uitkomt in het licht dat van alle kanten het gebouw binnenstroomt en hoe fraai de bomen en struiken buiten daarbij aansluiten.
Calouste Sarkis Gulbenkian, een Armeniër met een Ottomaans, Brits, Perzisch en Armeens paspoort was een oligarch, ook al bestond het woord in het begin van de vorige eeuw misschien niet eens. De in Constantinopel geboren Gulbenkian (1869-1955) ontwikkelde zich tot een kosmopoliet, diplomaat, zakenman en kunstverzamelaar van de eerste orde. Hij speelde een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de oliewinning in het Midden-Oosten, waarbij hij ervoor zorgde zelf niets tekort te komen. Het Ottomaanse Rijk verschrompelde tot Turkije, Constantinopel werd Istanbul en Perzië werd Iran.
Pierre-Auguste Renoir, Madame Monet lisant, 1874, collectie Gulbenkian Museum
Mister Five per Cent, zoals hij wel werd genoemd, bouwde een kunstcollectie op die zich kan meten met musea wereldwijd. Toen Lenins jonge Sovjet-rijk in het decennium na de revolutionaire omwenteling van 1917 in grote problemen raakte door hongersnood en een deviezentekort wist Gulbenkian – discreet om de Sovjets niet publiekelijk in verlegenheid te brengen - onder meer de hand te leggen op De Oude Man (1645) van Rembrandt uit de Hermitage en op het witmarmeren beeld Diana, godin van de jacht, van Jean-Antoine Houdon, eveneens afkomstig uit de voormalige tsaristische schatkamer in Sint Petersburg.
De collectie van tegenwoordig 6000 voorwerpen weerspiegelt de eigenzinnigheid en brede belangstelling van Gulbenkian: munten, reliëfs uit Irak, Grieks-Romeinse kunst, (wand)tapijten, fraai geïllustreerde boeken, vazen en porselein uit China, lakwerk uit Japan en daarnaast meubilair. Beelden en schilderijen van de groten uit zijn tijd. Denk: Rodin, bij wie hij rechtstreeks kocht, Turner, Manet, Degas, Renoir en Monet. Het laat zich raden dat geld bij die transacties niet de belangrijkste rol speelde, ook als verzamelaar was hij een meesterlijk strateeg. Gulbenkian bracht ook een schitterende verzameling verfijnde sieraden van edelstenen en edelmetalen van Lalique bij elkaar. De libelle-vrouw broche van goud en jade in art nouveaustijl is ongetwijfeld een van de meest aansprekende stukken in dit kabinet.
Domenico Ghirlandaio,, Ritratto di una giovane, rond 1490, Firenze, Gulbenkian Museum
Het museum is deels ingericht als een villa waarin tapijten, meubilair, schilderijen en beelden op een vanzelfsprekende manier zijn gerangschikt alsof de eigenaar straks kan terugkeren.
Volgens de beknopte biografie die het museum verkoopt, ontwikkelde Gulbenkian zich meer en meer tot filantroop. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zocht Gulbenkian een nieuw onderkomen voor zijn collectie, die zich deels in Amerika, Engeland en Frankrijk bevond. Maar slechte ervaringen met de regeringen in die landen deden hem uitkijken naar nieuw onderdak. Dictator Salazar (1889-1970) had de touwtjes in Portugal stevig en handen en kon de magnaat zelfs tijdens de oorlog de rust garanderen die hij zocht voor zijn familie, zijn kunst en een dozijn katten.
Voor meer informatie over collectie, openingstijden, enzovoort: http://www.gulbenkian.pt
Exterieur Museu Calouste Gulbenkian, foto Gulbenkian Museum
