Lübeck, ca 1420, Anna te Drieën, eikenhout, 74 cem, Huis Bergh, 's Heerenberg. Anna was de moeder van Maria en grootmoeder van het Christuskind, in dit beeld bij haar op schoot. Foto Huis Bergh
* Weinig mensen weten waar de uitdrukking ‘het gezin is de hoeksteen van de samenleving’ vandaan komt, weet UvA-universiteitshoogleraar Kunst en Samenleving Henk van Os zeker. In ‘Heilige en onheilige families’, een uitgave van Balans bij de gelijknamige expositie in Huis Bergh in ’s Heerenberg, vult Van Os – met het meeslepende enthousiasme dat hem als verteller over beeldende kunst nog steeds uniek maakt - onze kennis aan.
In de late middeleeuwen begonnen de eerste steden in Toscane en Vlaanderen te groeien als kool, de bevolking verdubbelde vaak, chaos lag op de loer. Van Os: ‘Er moesten dus gemeenschappelijke normen en waarden worden ontwikkeld. Iedereen was allochtoon. Dat het gezin de hoeksteen hoorde te zijn van de samenleving, werd in die tijd voor het eerst – letterlijk - van levensbelang.’ ‘Knusse voorstellingen’ van de Heilige Familie deden hun intrede in de kunst en getuigden volgens Van Os ‘van een ingrijpende religieuze revolutie’. Tot in de dertiende eeuw hoorde het geloof in de muren van kerken en kloosters, het was voornamelijk een zaak van professionals. Van Os: ‘Met de opkomst van de steden komt daar een diepgaande verandering in. In een indrukwekkend beschavingsoffensief worden christelijke normen en waarden ontwikkeld als grondslag voor het stedelijk leven van de nieuwe burgers.’
De middeleeuwers konden over de Heilige Familie uiteraard te rade gaan in de Bijbel, maar in de vier evangeliën staat bijna niets over het echtelijk leven van Maria en Jozef voor de geboorte van Christus. Het was een franciscaanse monnik uit Toscane die omstreeks 1360 de behoefte van zijn tijdgenoten naar aanvullende verhalen over een liefdevol gezinsleven invulde. Zijn Meditationes Vitae Christi – geschreven voor een franciscaanse non – droegen het karakter van een persoonlijke instructie tot devotie. Hij maakte zijn lezers volgens Van Os ‘als het ware deel van de Heilige Familie en de jeugd van de Jezus’. Dat was een schot in de roos: zijn Meditationes zouden lang de meest voorgelezen versie van het evangelie zijn.
Tirool ca 140. De zwangere Maria en de dienstbare Jozef, paneel, 96.5 x 43.5 cm, Huis Bergh, 's Heerenberg
De middeleeuwers voelden eveneens behoefte aan stambomen die de familiegeschiedenis van Jezus aanschouwelijk maakten. Want, om maar eens iets te noemen, moeder Maria had toch zelf ook een moeder gehad? Deze Anna wordt in de Bijbel zelfs helemaal niet genoemd en dat vonden Bijbelgetrouwe christenen ‘verbazingwekkend en soms ook verwerpelijk’.
Voor expositie en boek is geput uit de verzameling middeleeuwse kunst van kasteelheer Jan Herman van Heek. Sinds zijn kennismaking met de collectie in 1963 kwam Van Os overal in Huis Bergh ‘in religieuze voorstellingen gesublimeerde normen en waarden van gezin en familie tegen’. Geen toeval bij de échte familieman die Jan Herman van Heek (1873-1957) was, denkt Van Os.
Expositie en boek – de eerste exemplaren waren voor zijn zonen Arnold en Goderd - werden aangevuld met volksprenten uit de collectie van zijn vriend Nico Boerma. De populairste van deze beeldverhalen gingen eeuwenlang over de sullige Jan de Wasser, die zich door zijn bazige echtgenote Griet zó liet koeioneren dat hij als huissloof door het leven ging. De prenten fungeerden als waarschuwing voor ordeloze gezinnen die in niets op de Heilige Familie leken. Jammer genoeg zijn de prenten in het boek zo pietepeuterig afgedrukt dat er visueel niets aan de geanimeerde degelijke zedenschets van classicus Boerma wordt toegevoegd.
De expositie ‘Heilige en onheilige families in Huis Bergh’ duurt tot 1 maart 2016. Voor meer informatie http://www.huisbergh.nl
‘Heilige en onheilige families’, Henk van Os en Nico Boerma, Uitgeverij Balans, ISBN 978 94 600 3876 1, 19,95 euro, paperback, 80 pagina’s
Hartmann Schedel, Liber chronicarum, Neurenberg, Neurenberg 1493, fols. 94v-95r, met de stamboom van Maria, omstreeks 1500 is iedereen familie van elkaar geworden in de Bijbel. Foto Huis Bergh, 's Heerenberg
