Hilma af Klint, The Ten Largest Group IV, No 3, Youth 1907, Courtesy Hilma af Klint Foundation, foto Kunstmuseum Den Haag
De Zweedse kunstenares Hilma af Klint leefde van 1862 tot 1944. In Kunstmuseum Den Haag is haar werk met Piet Mondriaan te zien. Beiden worden gerekend tot pioniers van de abstracte schilderkunst, maar kenden elkaar niet. Af Klint kreeg pas in de tweede helft van de jaren tachtig internationale bekendheid. ‘Hilma af Klint & Piet Mondriaan: Levensvormen’ was eerder dit jaar in de Tate in Londen.
Door Lucie Th Vermij
Hilma af Klint en Mondriaan zijn in het Kunstmuseum niet bijeengebracht omdat hun werk op elkaar lijkt, dat is hooguit het geval in hun beginperiodes toen ze allebei landschappen schilderden. De tegenstellingen zijn groot. Het werk van Mondriaan kenmerkt zich door het grote gebaar: dikke rechte lijnen en vlakken, zwart-wit en primaire kleuren. Af Klint werkte vooral met cirkels en pastel, rond en roze. Als je ze langs de lat van mannelijke en vrouwelijke clichés zou leggen is het verschil tussen de twee vernieuwers heel traditioneel. Toch liggen er vergelijkbare impulsen aan ten grondslag. Af Klint en de tien jaar jongere Mondriaan leefden in een tijd waarin technologieën als microscopie, radiografie en fotografie opkwamen en tot ontdekkingen van werelden leidden die daarvoor onzichtbaar waren. De realiteit omvatte veel meer dan met het blote oog is waar te nemen. Bij beiden spelen spiritualiteit, wetenschappelijke interesse, een innerlijke drang om verder dan het direct zichtbare te kijken een grote rol. Beiden waren diep geïnteresseerd in de theosofie en gingen op zoek naar abstractie in hun werk.
De schilderijen van Mondriaan zullen bij de lezer van Museumkijker bekend zijn. Hij werd geboren in 1872 in Amersfoort en overleed in 1944 in New York. Met Kandinsky, Malevitsj en Kupka was hij een van de pioniers van de abstracte kunst. Zijn latere geometrisch-abstracte werk, met de kenmerkende horizontale en verticale zwarte lijnen en primaire kleuren, is nu wereldberoemd Door de jaren heen diende het als inspiratiebron voor architecten en ontwerpers van toegepaste kunst.
Af Klint is minder bekend. Pas in de jaren tachtig van de vorige eeuw kreeg ze internationaal naam en inmiddels geldt ook zij als pionier van de abstracte schilderkunst én als een van de grote schilderessen van het begin van de 20ste eeuw. Haar werk maakt indruk door de mysterieuze vormen, zachte kleuren en het bijzondere verhaal.
In de tentoonstelling is het werk gerangschikt naar zes gemeenschappelijke thema’s: hun vroege landschapsschilderijen, bomen, bloemen, evolutie, het universele en de relatie tot de ruimte.
Hilma af Klint, The Swan, The SUW Series Group IX Part 1 no. 1 1914-1915, Courtesy Hilma af Klint Foundation, foto Kunstmuseum Den Haag
Hier beperk ik me tot Hilma af Klint. Zij was het vierde kind van scheepskapitein Victor af Klint en Mathilda Sonntag. In haar jeugd bracht de familie de zomers door op een eiland in het Mälarmeer - de natuur werd een grote inspiratiebron. Al vroeg toonde Hilna veel interesse in wiskunde, wat later terug te zien is in haar abstracte werk. Na de dood van haar zusje Hermina in 1880 kreeg ze belangstelling voor spiritualiteit. Aan de Academie voor Schone Kunsten in Stockholm, waar ze cum laude afstudeerde, leerde ze drie vrouwelijke medestudentes kennen met wie ze later de groep ‘De vijf’ vormde: Anna Cassel, Sigrid Hedman en Cornelia Cederberg. De vijfde persoon was Mathilda Nilsson, actief in de theosofische beweging en redacteur van een spiritistische tijdschrift. Zij hielden samen séances waarbij ze in contact traden met geesten. Daar kwamen symbolistisch geladen schilderijen met pastelkleurige spiralen en geometrische vormen uit voort. Die werden echter nauwelijks aan de buitenwereld getoond. Het was een bijna geheime particuliere aangelegenheid.
De kost verdiende Af Klint ondertussen met tamelijk traditioneel figuratief werk: portretten en landschapsschilderkunst. En haar leven lang maakte ze prachtige botanische tekeningen. In 1904 werd ze lid van de Stockholm Loge van de Theosofische Vereniging en kreeg ze de opdracht om een reeks schilderijen te maken onder het motto ‘Schilderijen voor de tempel’. Die hangen ook allemaal op de tentoonstelling. Het meest indrukwekkend zijn tien monumentale werken die de verschillende fasen van het leven verbeelden: ‘De tien grootste’, die in Den Haag samen in één zaal hangen. Volgens Hilma af Klint zijn ze geschilderd in opdracht van hogere machten.
Hilma af Klint, The Ten Largest Group IV no. 8 Adulthood 1907, Courtesy Hilma af Klint Foundation foto Kunstmuseum Den Haag
‘De tien grootste’ zijn inderdaad enorm: 328 bij 240 cm. Ze tonen biologische vormen – waaronder gestileerde bloemen en planten – afgewisseld met geometrische in zachte pastelkleuren. De eerste twee verbeelden de kindertijd en nummer drie en vier – oranje doeken vol spiralen en cirkels – de jeugd. Vier doeken omspannen in paarsig roze volwassenheid, Daar hebben plant en lettervormen de overhand. Bij de laatste twee (ouderdom), verdwijnt de kleur en verschijnen er meer geometrische patronen. Alles vloeit, bloeit en stroomt op deze wand vullende doeken.
Na 1914 werd het esoterisch geïnspireerde oeuvre niet meer tentoongesteld. In haar testament legde Al Klint vast dat haar werk tot twintig jaar na haar dood niet mocht worden getoond. De wereld zou er nog niet klaar voor zijn. Het duurde nog veel langer, In Nederland werd haar werk in 1987 voor het eerst getoond in het Gemeentemuseum Den Haag in het kader van de tentoonstelling ‘The spiritual in art’. De eerste solotentoonstelling in Nederland vond plaats in Arnhem in 2010. Een grote overzichtstentoonstelling kwam er in 2013 in het Moderna Museet in Stockholm, die maar liefst 185.000 bezoekers trok en in 2019 in het Guggenheim Museum in New York met 600.000 bezoekers.
Uit verschillende publicaties blijkt dat Af Klint nauw samenwerkte met haar vriendinnen en dat ze zich lieten geïnspireerd door stemmen van geesten. Naar mijn smaak is die samenwerking bij deze tentoonstelling wat onderbelicht. Volgens diverse kunstkenners, onder wie twee voormalige leden van het bestuur van de Hilma af Klint Foundation, is een deel van de werken die aan Af Klint worden toegeschreven, in werkelijkheid gemaakt door Anna Cassel, Hilma’s studievriendin, maecenas en waarschijnlijk ook haar geliefde. De Hilma af Klint-Foundation ontkent dat niet, maar lijkt vooralsnog niet van zins dat verder te (laten) onderzoeken.
Hilma af Klint in haar studio in Hamntgen Stockholm 1895, Courtesy Hilma af Klint Foundation. Kunstmuseum Den Haag
In de onlangs verschenen roman Hilma af Klint en haar salon op vrijdagavond van Sofia Lundberg (e.a.) wordt hierop uitgebreid ingegaan. In dit boek bereidt een curator van het Guggenheim Museum een expositie van het werk van Hilma af Klint voor. Hij raakt in gesprek raakt met de erfgenamen van Af Klint, tevens bestuursleden van de Stichting. De erfgenamen willen niet ingaan op vragen of Anna Cassel misschien aan Hilma’s oeuvre heeft meegeschilderd, noch over de aard van de relatie tussen de twee vrouwen. Maar een achternichtje van deze Anna benadert de curator ook en zij is ervan overtuigd dat diverse schilderijen van Hilma door Anna geschilderd zijn. Daaromheen wordt de vriendinnenclub beschreven, met hun séances, hun persoonlijke omstandigheden, de lesbische liefde en de consequenties daarvan begin 20e eeuw, hun ambities en wat al niet. Bijzonder dat de kwestie nu in romanvorm naar buiten komt. Wat is waar, wat is fictief?
Los van deze speculaties blijft het een indrukwekkende ontmoeting met het werk van een bijzondere kunstenaar. En zoveel roze esoterie in een serieus Kunstmuseum.
- De tentoonstelling Hilma af Klint & Piet Mondriaan is te zien tot en met 25 januari 2024.
- Adres: Kunstmuseum Den Haag, Stadhouderslaan 41, 2517 HV Den Haag, http://www.kunstmuseum.nl
- De catalogus Nabila Abdel Nabi, Briony Fer & Laura Stamps (red.) Hilma af Klint & Piet Mondriaan: Levensvormen is een uitgave van Tate, Kunstmuseum Den Haag & uitgeverij Hannibal Books. €45,- ISBN 978 94 64 666 212
- Roman door Sofia Lundberg, Alyson Richman & M.J. Rose, Hilma af Klint en haar salon op vrijdagavond, uitgeverij Orlando, ISBN 978 90 833358 27, € 24,99
- Artikel ‘Who painted Hilma aft Klints otherworldly visions?’ https://www.artforum.com/columns/who-painted-hilma-af-klints-otherworldly-visions-252631/
