Bouw bomvrije bergplaats Mauritshuis, oktober 1939
Toen het Mauritshuis in december 2020 toestemming van het Mondriaanfonds kreeg voor een onderzoeksproject over de rol van het museum in het Nederlandse museale veld en de impact van bezetting en Jodenvervolging op deze sector, waren de omstandigheden anders dan – toen helemaal ondenkbaar – nu het geval is. Voor expositie en boek ‘Huis in de storm, het Mauritshuis in oorlogstijd’ bleef geschiedschrijving de afgelopen jaren het uitgangspunt, met de buitenwereld op een afstand die onlosmakelijk bij historisch onderzoek hoort. Maar Mauritshuis-directeur Martine Gosselink en collega Judith Niessen, per 1 september hoofd collecties van de Rijksdienst Beeldende Kunst, houden ons in het voorwoord niet voor niets een spiegel voor. Met de Russische inval in Oekraïne, de oorlog die uitbrak in Palestina, Israël en Libanon en de politieke ruk naar rechts komt een uitspraak als ‘das war einmal’ in een ander licht te staan. De zorg voor de veiligheid van de kunst, een kerntaak van het personeel, kwam bijvoorbeeld in het geding toen activisten zich in oktober 2022 vastplakten aan ‘Het meisje met de parel’ van Vermeer, een incident dat een schrikgolf aan emoties onder het personeel te weeg bracht. Het klinkt bizar maar het is wel een ietsje minder ondenkbaar geworden, een Russische inval in West-Europa en een handlanger van Poetin die zich meldt bij de directeur van het Mauritshuis.
Lege schilderijlijsten in Mauritshuis, juli 1944
Het boek dat bij Waanders over het Mauritshuis in oorlogstijd verscheen is een pageturner, aanlokkelijk geïllustreerd met historische foto’s. De hoofdrol is voor directeur Wilhelm Martin (1876-1954), kunsthistoricus van Duitse komaf, sinds 1877 in Nederland, het jaar dat zijn vader hoogleraar geologie in Leiden werd. Hij promoveerde in 1901, het jaar dat hij ook Nederlands staatsburger werd, op leven en werk van Gerrit Dou en zou met zijn grote diplomatieke gaven, visionaire blik en enorme werkkracht als baken van rust het Mauritshuis WO2 doorloodsen. Martin was tijdens de oorlog al pensioengerechtigd maar bleef omdat er geen opvolger kon worden gevonden die zijn kwaliteiten evenaarde. Een cruciaal voorbeeld: al in 1938 trok hij bij de overheid aan de bel om de bouw van een bunker te bepleiten die ‘zijn’ schilderijen tegen bombardementen zou beschermen. Zo had het Mauritshuis als enig museum in ons land ruim op tijd een eigen bunker beschikbaar. Voor een museum aan het Plein in hartje centrum van het landelijk bestuursapparaat een sterke voorzorgsmaatregel. Voor de zevenhonderd werken in het Mauritshuis werd een classicifactie-systeem ontworpen. Dat gebeurde ook in andere musea,het Mauritshuis koos als enige voor rode, witte en blauwe driehoekjes. De landelijke opslag van de Gouden Eeuw-topstukken was gecentraliseerd in Paasloo en Maastricht.
Opening 'Het Duitsche Boek van Heden in' Mauritshuis 1941, rechts Arthur Seyss Inquart, rijkscommissaris voor de bezette Nederlandse gebieden
De zorg voor het gebouw en andere praktische zaken was in handen van beheerder/administrateur Mense de Groot, die met zijn gezin beneden in het museum woonde. Zoon Menno kon er konijnen houden op een vlondertje in de Hofvijver nabij het torentje. En eendeneieren rapen op het eilandje in de vijver.
'Huis de in storm', zaalfoto met Wilhelm Martin
Uiteraard probeerden de Duitsers ook van het Mauritshuis een vlaggenschip van de Germaans-Nederlandse cultuur te maken. Eens een Germaan, altijd een Germaan, moeten ze volgen Gosselink over Martin hebben gedacht. Ze kwamen bij hem van een koude kermis thuis, drie propaganda-exposities en een aantal ‘gewone’ concerten met zicht op leeggehaalde schilderijlijsten heeft hij echter niet kunnen voorkomen. Op zolder vonden onderduikers veiligheid. Martin ging eind 1953 op zijn 77ste definitief met pensioen. En meldde in zijn ontslagbrief dat hij alle schilderijen persoonlijk weer had teruggebracht: 'Er was er niet één beschadigd.'
De expositie ‘Huis in de storm – Museum in oorlogstijd’ in het Mauritshuis duurt tot en met 29 juni 2025. Voor meer informatie: http://www.mauritshuis.nl
Het gelijknamige boek verscheen bij Waanders Uitgevers, prijs 29,95 euro. Voor meer informatie: http://www.waanders.nl
