* De Amsterdamse grachten staan sinds 2010 op de UNESCO-werelderfgoedlijst, een status waar achtereenvolgende stadsbesturen hard voor hebben gewerkt nadat de binnenstad in 1999 tot beschermd stadsgezicht was uitgeroepen. De structurele overlast door auto’s en laag overvliegende vliegtuigen daargelaten, viert Amsterdam dit jaar het 400-jarig bestaan van een grachtengordel die na al die eeuwen vooral nog steeds wonderschoon oogt. Het Rembrandthuis presenteert de primeur van de eerste tentoonstelling van het jubileumjaar: ‘Langs Amsterdamse Grachten. Tekeningen van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap.’
Het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap (KOG)– een gezelschap kunstliefhebbers dat zich sinds 1858 inzet voor de redding van nationaal erfgoed – bezit een collectie van ongeveer 5000 Amsterdamse tekeningen, ruim 20.000 prenten en veel foto’s. Aangekocht en/of geschonken door gepassioneerde verzamelaars, is deze collectie de grootste in zijn soort na die van het Stadsarchief Amsterdam. De laatste tentoonstelling waarop een deel van de collectie was te zien in de deftige zalen van het genootschap in het Rijksmuseum, dateert alweer uit 1966.
De expositie wordt begeleid door foto’s die de situatie van nu in beeld brengen, waarmee het museum extra publiek hoopt aan te boren. Om de schoonheid van de oude tekeningen en prenten niet te verstoren, is gekozen voor zwart-wit foto’s van een klein formaat die toch net groot genoeg zijn om de vergelijking tussen heden en verleden te maken. De samenstellers (KOG-bestuurslid Peter Schatborn, Rembrandthuis-medewerker Leonoor van Oosterzee en Stadsarchief-medewerker Bert Gerlagh) beperkten zich niet tot afbeeldingen van de grachten, maar trokken globaal een cirkel op de kaart rondom het toenmalige stadhuis op de Dam, in dezelfde eeuw als de grachten als ‘achtste wereldwonder’ verrezen voor het oppermachtige stadsbestuur. De mogelijkheden tot vergelijking werden zo aantrekkelijk vergroot. Maar dat stemt niet altijd vrolijk. Een voorbeeld: Wouter Johannes van Troostwijk penseelde in 1805 in zwart en kleur over potlood de idyllisch landelijke Oetewalerweg, inclusief koeien, ‘ziende op Zeeburg’. Tegenwoordig ligt daar, leert de expositie, de Linneausstraat, een drukke verkeersader die landelijke bekendheid kreeg toen Theo van Gogh er werd vermoord.
Het gezicht op de Keizersgracht bij de Leliegracht met in de verte de Westerkerk dat Johannes Schouten tussen ca. 1750 en 1770 vereeuwigde op een tekening met zachte kleuren, blijkt niet heel ingrijpend veranderd. Op de hedendaagse foto zijn het eigenlijk alleen de auto’s die de idylle verstoren. Schouten maakte in die periode ook zijn met penseel ingekleurde tekening van ‘De Oude Doelen aan het Singel’. Ook daar is veel moois behouden, met als opvallende uitzondering de Universiteitsbibliotheek, die er op de expositie ineens gruwelijk modern uitziet. Op die plek stonden vroeger de Oude Handboogdoelen, een gebouw uit 1509 dat in 1670 werd omgebouwd tot logement voor voorname gasten.
Gerrit Adriaensz. Berkheyde maakte ca. 1660 zijn prachtige tere pentekening van ‘De Nieuwezijds Voorburgwal’, een van de weinige voorstudies die van hem bekend zijn. Het water van de Nieuwezijds weerspiegelt vredig een paar aangemeerde boten, op de achtergrond staat het fiere silhouet van het nieuwe stadhuis, waarvoor in 1648 de eerste paal in grond in was gegaan. De gracht van de Nieuwezijds is een van de waterwegen die in de loop van de eeuwen – vooral in de tweede helft van de negentiende eeuw – vaak om hygiënische redenen, werden gedempt. Dat de Amsterdammers hun grachten ook als riool gebruikten, zegt genoeg. Deze expositie is echter niet bedoeld voor schaduwzijden, de schoonheid van vier eeuwen grachten staat centraal, zelfs op de tekening die Tinus de Jongh tussen 1900 en 1910 van armoedige huizen langs het water aan de Oudezijds Achterburgwal maakte. Die ogen vooral romantisch.
De expositie ‘Langs Amsterdamse Grachten’ in Het Rembrandthuis (Jodenbreestraat 4, Amsterdam), duurt t/m 26 mei. De catalogus kost 24,90 euro. Voor meer informatie: www.rembrandthuis.nl.
Eerder verschenen in de HDC-kranten: Noordhollands Dagblad, Haarlems Dagblad, Leidsch Dagblad en Gooi- en Eemlander
