Anselm Kiefer, Winterreise, 2015-2020, 310 x 600 x 1250 cm, privé-collectie, foto:; Georges Poncet
Door Gerda J. van Ham
De Duitse kunstenaar Anselm Kiefer (1945) wordt wel beschouwd als een alchemist en mysticus. In zijn jonge jaren maakte Kiefer furore met zwartgeblakerde schilderijen van desolate landschappen zonder een sprankje heldere lucht. Velen herinneren zijn Innenraum (Stedelijk Museum, 1981), de beruchte mozaïekzaal van Hitler’s kanselarij, gebouwd voor het Duizendjarige Rijk. Het is een troosteloos en vervallen decor van gesneuvelde illusies.
Door zijn beladen vroege werk, werd Kiefer veelvuldig geassocieerd met de mythen en sagen van de Germaanse geschiedenis zoals de Hermannsschlacht (Teutoonse mythologie). Hij schuwde het grote gebaar niet, en werd zelfs beticht van nationaal-socialistische sympathieën. Later lichtte hij deze vroege periode toe als een provocatie om het taboe op het Nazi-tijdperk bespreekbaar te maken. Zelf kreeg hij op school niets mee van de Tweede Wereldoorlog, terwijl hij om zich heen ontzielde plekken zag. Hij speelde als kind tussen de brokstukken van in puin geschoten huizen.
Inmiddels is er een oudere Kiefer aan het werk, nog steeds energiek en productief. Hij behoort tot een van de invloedrijkste en innovatieve kunstenaars van deze tijd. Hij verliet het door de oorlog getekende Duitsland om zich in Frankrijk (1991) te vestigen. Zijn monumentale kunstwerken vullen ruimtes van prestigieuze musea en muren van rijke particuliere collectioneurs. Zijn sombere kleurenpalet is lichter geworden, zelfs met accenten in goud. Hij maakt niet alleen grote geassembleerde schilderijen, maar ook sculpturen, kunstenaarsboeken en installaties.
Anselm Kiefer, Aus Herzen und Hirnen spriessen die Halme der Nacht, 2019-2020, 470 x 840 cm, collectie Museum Voorlinden, foto Thomas Lannes, courtesy Gagosian
Het lag voor de hand dat ook Museum Voorlinden, in het bezit van enkele werken van Kiefer, reikhalzend uitkeek om een retrospectieve expositie met hem te organiseren, onder de naam: Bilderstreit. Suzanne Swarts en Barbara Bos, de samenstellers van deze fascinerende expositie, mochten diverse keren op bezoek komen in het voormalige distributiecentrum van warenhuis La Samaritaine (36 000 m2) in een voorstad van Parijs. Zij fietsten letterlijk achter Herr Kiefer aan om hun keuzen te gaan maken. Ze waren aangenaam verrast dat Kiefer zo genereus was in zijn toezeggingen. Ze voelden zich als Alice in Wonderland. Overal stonden monumentale kunstwerken opgesteld, alsof het een bizar decor was voor een opera of filmproductie. Ze fietsten langs wanden vol archiefkasten met gereedschap, vitrines met rekwisieten en opbergdozen met gerubriceerde foto’s. Kiefer is een geordend mens, hij bewaart alles wat hij later kan gebruiken. Zelfs mislukte kunstwerken worden geparkeerd voor betere tijden. Hij gooit letterlijk niets weg. Hij is de perfecte ‘recycle’ kunstenaar.
In de tuinzaal van Voorlinden staat een installatie, getiteld: Winterreise. Ik werd direct aangetrokken tot dit theaterdecor, het deed me denken aan de handbeschilderde kijkdozen uit de negentiende eeuw. Kiefer ensceneerde een sprookjesachtig bos met besneeuwde bomen, vermolmde boomstronken en enorme paddenstoelen. Vooraan staat een besmeurd ziekenhuisbed op wielen, op een deken van lood rust een roestig machinepistool. De installatie is vernoemd naar de liederencyclus van Franz Schubert (1827). Deze cyclus gaat over de zoektocht van de mens naar zichzelf. Kiefer roept allerlei associaties op door namen toe te voegen aan het decor van dichters, schrijvers en filosofen uit de Romantiek, zoals Lord Byron en Heinrich Heine. Zij schreven over persoonlijke thema’s van leven en dood. Onderwerpen die ook Kiefer voortdurend in zijn werk annexeert. Zelf is hij een groot liefhebber van poëzie. Hij begint zijn dag met een gedicht, als een warming up voor zijn werk. In de pauzes luistert hij het liefst naar klassieke muziek, om weer op adem te komen.
Anselm Kiefer, Sonnenblume, 2023, 280 x 190 cm, privé-collectie, foto: Georges Poncet
In zijn Winterreise wil Kiefer een symbolische boodschap meegeven: de zoektocht in het leven kent dramatische wendingen. Bovenaan het decor staat de naam van een roman van Hermann Hesse geschreven (Morgenlandfahrt, 1932). Aan het voeteneinde van het ziekenhuisbed schreef hij de naam van Ulrike Meinhof. Zij was een gewelddadig lid van de Rote Armee Fraktion (RAF), en groeide uit tot het symbool van verzet tegen de naoorlogse Duitse politiek. Wie meermaals om de installatie Winterreise cirkelt, zoals ik deed, wordt bekropen door een unheimisch gevoel. Het romantische decor lijkt niet wat het is, maar verandert in een wreed landschap vol geheimen. Het illustreert de werkwijze van Kiefer die graag draden (associaties) weeft tussen heden en verleden.
Bilderstreit maakt eens temeer duidelijk dat Kiefer overloopt van energie, werklust en ideeën. Het zijn fysieke en mentale inspanningen die hij levert. Hij staat in zijn gigantische werkplaats te lassen, te branden en te schilderen met gevaar voor eigen gezondheid. Voor het gieten van lood wordt hij geholpen door een legertje assistenten. De vorkheftruck staat klaar om kunstwerken te verplaatsen. De verf komt uit een cementbak, de kwasten zijn kingsize en de metaalschaar ligt binnen handbereik.
Portret Anselm Kiefer, Anne-Claire de Breij
De cineast Wim Wenders maakte recent een portret van Anselm Kiefer. In deze oogstrelende 3 D film voert Wenders ons langs de monumentale kunstwerken op diverse locaties, waaronder zijn eigen beeldenpark La Ribaute aan de voet van de Franse Cevennen (40 hectare). De film is een ode aan de jonge Kiefer, van kind, scholier, tot zoekende student. Anselm Kiefer heeft de raad van zijn leermeester Joseph Beuys goed begrepen. ‘Kijk niet naar gemummificeerde kunst in musea, bedenk wat je kunt maken als alles al gemaakt is’. Hij laat zich inspireren door zijn imposante bibliotheek vol kunstboeken, dichtbundels en literatuur. Nooit vergeet hij de naam van de Roemeens-Joodse dichter Paul Celan te noemen. Hij kent zijn gedichten uit zijn hoofd. Graag mag hij uitweiden over het personage Sulamith, geïnspireerd op de Todesfüga van Celan, dat hij al op zijn vijftiende uit zijn hoofd leerde. In dit gedicht worden allerlei taferelen opgeroepen die zo lijken weggelopen uit het oeuvre van Kiefer. Het goudgele stro, de flakkerende vlammen, de grafkelder. Celans ouders werden vermoord in de gaskamers, en Celan zelf sprong in de Seine. Het lijkt wel of Kiefer het grote verdriet van Paul Celan meedraagt in zijn eigen leven en werk.
Anselm Kiefer, zaaloverzicht Museum Voorlinden,, foto Antoine van Kaam
Anselm Kiefer wordt in deze expositie voorgesteld als de grensverleggende kunstenaar die blijft onderzoeken, opbouwen en afbreken. Zijn schaal van werken is megalomaan en zijn obsessies en passies roepen duizelingwekkende associaties op. Van het begin van de schepping tot de sterren aan het firmament. Het motto van de expositie Bilderstreit is niet toevallig gekozen. ‘Kunst is het verlangen, een niet te stillen hoop om bij dat verlangen te komen, in de hoop dat het lukt’.
Anselm Kiefer, Bilderstreit, Museum Voorlinden, tot en met 25 februari 2024
Voor meer informatie: http://www.voorlinden.nl
