Jan Adam Kruseman, Portret van Catharina Elisabeth Rente Linsen, 1831, Collectie Teylers Museum
*Op de expositie ‘Jong in de 19e eeuw’ in Teylers Museum staat een ouderwetse schoolbank-voor-twee-met-klep, wie er inschuift kan op z’n gemak ‘Dik Trom’ gaan lezen. Ging dat makkelijk, leren schrijven op een lei? Voor wie het wil proberen liggen leitjes klaar. Goed voor nostalgie is natuurlijk ook het leesplankje met ‘aap noot mies’, ingevoerd in het onderwijs in 1897. ‘Oude’ mensen vertellen op filmpjes hoe het was om vroeger jong te zijn: Museumkijker zag twee jochies onder koptelefoons gebiologeerd zitten luisteren. Een meegebrachte baby krijste er intussen lustig op los. Lof voor Teylers Museum: ‘Jong in de 19e eeuw’ is aanlokkelijk voor (bijna) alle leeftijden.
Charles Howard Hodges, A.J.B. Wattendorff op vijfjarige leeftijd,1832, Collectie Haags Historisch Museum
Van Jean-Jacques Rousseau verscheen in 1762 ‘Emile, of over de opvoeding’, een boek over de opvoeding van kinderen dat in heel Europa school zou maken. Kern van zijn revolutionaire betoog: het kind heeft een aangeboren goede inborst die zo min mogelijk door cultuur 'verpest' moest worden. Weg dus met het keurslijf van strenge regels die de aangeboren slechtheid van kinderen eeuwenlang in toom hadden moeten houden.
Jacob de Vos Wzn), De jongens geeven de kippen eeten, 16 november 1803, uit een van de vier getekende dagboekjes voor zijn kinderen. Collectie Koninklijk Oudheidkundig Genootschap
Op de expositie tonen vier dagboeken met tekeningen van de Amsterdamse koopman Jacob de Vos hoe goedwillende ouders de lessen van Rousseau in praktijk brachten. Tussen 1803 en 1809 vereeuwigde hij op 267 tekeningen de dagelijkse bezigheden van zijn vier zoons: spelend, lezend, stoeiend, enzovoort leerden ze door ondervinding. Moest hij een keer boos zijn liet hij een bladzijde blanco (‘vandaag niets geleerd, dan ook geen tekening’). Zichtbaar liever bracht De Vos een ander advies van Rousseau in praktijk: hij was graag kind met zijn kinderen, zo zien we ook hem geregeld terug.
Nicolaas Pieneman Portret van Pieter en Henri van Lawick van Pabst, 1860, Collectie Frans Hals Museum, eigen foto
De prachtige schilderijen die voor de expositie bij elkaar zijn gebracht, illustreren de ontwikkeling van het kindbeeld in de 19e eeuw voorbeeldig. Charles Howard Hodges vereeuwigde A.J.B. Wattendorff in 1832 op vijfjarige leeftijd met een hoge hoed. Hij is zo ouwelijk gekleed dat het net lijkt of hij op het punt staat de hand van Catharina Elisabeth Rente Linsen vlakbij aan de muur te vragen, in 1831 op eenjarige leeftijd als dametje geschilderd door Jan Adam Kruseman. Nicolaas Pieneman schilderde in 1860 de broers Pieter en Henri van Lawick van Pabst nadat ze vanuit Nederlands-Indië naar Nederland waren gereisd met hun ouders. De broers zien er al heel wat ‘normaler’ als gewone jongens uit dan voorheen. Het zou niet lang meer duren eer kinderen ook in de schilderkunst helemaal zichzelf konden zijn: zie bijvoorbeeld ‘Marietje in het Gras’ van Willem de Zwart uit ca.1895, een van de ontroerende portretten van kunstenaars die hun kinderen verbeeldden.
Willem de Zwart, Marietje in het Gras, ca. 1895, Collectie Teylers Museum
De expositie herinnert er ook aan dat 19e eeuw ook nog de eeuw van hoge kindersterfte en kinderarbeid was. Dat zijn heftige beelden. Het Kinderwetje van Van Houten dateert uit 1874. Op een foto uit het ANP Archief (collectie Spaarnestad) trekken kinderen nog in 1931 een schip door een vaart. Brrrr.
De expositie ‘Jong in de 19e eeuw’ in Teylers Museum duurt tot en met 5 januari. Voor meer informatie: http://www.teylersmuseum.nl.
De rijk geïllustreerde catalogus met bijdragen van Michiel Plomp, Arianne Baggerman en Rudolf Dekker kost 18,95 euro (uitgeverij THOTH, ISBN 97890 6868 7859)
Kinderen trekken een schip door een vaart, 1931, foto ANP Archief (collectie Spaarnestad), eigen foto
