France, 1987 C Josef Koudelka/Magnum Photos
Door Lucie Th. Vermij
*'Industrielandschappen' heet de nieuwe tentoonstelling in Kunsthal Helmond. Vijfendertig grote panoramafoto's van Magnum-fotograaf Josef Koudelka. Het is een indrukwekkende serie zwart-wit foto's van de vernietiging van stukken natuurlandschap door de zware industrie. Waar - wonderlijk genoeg - door prachtige belijning en perspectief ook van te genieten valt. Voormalige industriestad Helmond is voor deze expositie de uitgelezen locatie.
Het is een dubbele beleving, de tentoonstelling 'Industrielandschappen' van Josef Koudelka. Zijn landschappen tonen geen schoonheid, geen lieflijkheid: ze zijn duister, omineus, leeg, zonder begroeiing, met alleen resten van de fabrieken en hekwerken die er ooit gestaan hebben. De aarde is totaal opgebruikt. Hier valt niet meer te leven, niet door mensen, maar ook niet door planten en dieren. Het is catastrofaal en lijkt onomkeerbaar. De foto's zijn enorm van afmeting: 3 bij 1 meter. De landschappen komen op je af of zuigen je de diepte in. En hoe naar ook, je kunt niet anders dan ook genieten van de prachtige weergave en het spel dat hij speelt.
Czech Republic, 1993, C Josef Koudelka/Magnum Photos
De inmiddels 80-jarige Josef Koudelka is een Tsjechisch-Franse fotograaf, die in 1968 na de Russische inval in Praag het toenmalige Tsjechoslowakije moest ontvluchten. Parijs werd zijn nieuwe thuishaven, waar hij vanaf 1971 voor het befaamde fotopersbureau Magnum kwam te werken. Zijn foto's van de Russische inval werden wereldberoemd. Zijn werk daarna bestaat vooral uit sociale en landschapsfotografie. Zelf was hij tot 1987 stateloos. Hij fotografeerde veel zigeuners en mensen in exil.
Zijn serie industrielandschappen begon toen hij in 1986been opdracht aannam van het DATAR-project om – samen met 20 andere fotografen – het Franse landschap te fotograferen. DATAR (Delegation for Planning and Regional Action) was is in de jaren tachtig een project om de staat van het Franse landschap in beeld te brengen. In 1990 kon hij naar zijn vaderland terugkeren, waar hij toen ook de Zwarte Driehoek begon te fotograferen, een regio in Duitsland, Polen en Tsjechië met zware industrie. Het is verschrikkelijk om te zien hoezeer veel landschap – ver van de bewoonde wereld – vernietigd is. Hij fotografeerde ook in Griekenland, Libanon, Israël en de USA. In 2012 schafte hij de panoramische fotocamera aan waarmee hij deze enorme foto's maakte.
France, 1987, copyright Josef Koudelka/Magnum Photos
Al die lelijke door de industrie, oorlog en machtsmisbruik verpeste landschappen, het onderwerp van de tentoonstelling, Koudelka maakt er dus práchtige foto’s van. De chaos die hij laat zien, volgt strenge compositieregels. Tijdens mijn bezoek aan de tentoonstelling is er ook een klas middelbare scholieren die les krijgt in perspectief. De leerlingen krijgen een opdracht om straks in Helmond zelf ook foto’s met bijzonder perspectief te maken.
Bij de tentoonstelling wordt een film uit 2015 over Koudelka vertoond: Koudelka Shooting Holy Land. De film is van Gilad Baram, hij laat zien hoe Koudelka foto’s maakt van de muur in Israël, de enorme betonnen muur tussen Palestijns en Israëlisch grondgebied. Je ziet hem aan het werk, met zijn enorme panoramacamera zoekend naar het ultieme plaatje. Manoeuvrerend tussen prikkeldraadrollen, op zoek naar het juiste gezichtspunt. En steeds vriendelijk in gesprek met bewoners en militairen. Ook hier is het vreselijk om te zien hoe mens en landschap vernietigd worden. En dan zie je steeds de uiteindelijk gekozen foto. Het is een bijzondere, indrukwekkende film. Tweeënzeventig minuten.
Germany, 1997, copyright Josef Koudelka/Magnum Photos
Een stukje film gaat over de inval van de Russen in Praag in 1968. Koudelka vertelt dat het wonderlijk is hoe je achteraf in de meest nare, lelijke situaties toch iets goeds kunt zien. Hoe het mooie aan die inval was dat íédereen in Tsjechoslowakije tegen de Russen was. Iedereen. Er was een ongekende saamhorigheid, zegt hij. En ook: ‘Die Russische jonge militairen op die tanks haatte ik niet. Die waren ook maar gestuurd.’
De tentoonstelling 'Industrielandschappen' is in 2017 samengesteld door curator François Hébel voor de Biennale Photo/Industria in Bologna in samenwerking met Magnum Photos Paris. En nu in Helmond voor het eerst daarbuiten te bezichtigen. Bij de opening was Koudelski zelf aanwezig, vergezeld door Hébel. Koudelka houdt niet van journalisten en van uitleggen. En al helemaal niet dat ze vragen stellen over zijn leven en bedoelingen met zijn foto's. Alleen NRC Handelsblad mocht een interview. En Hébel moest het maar uitleggen. Die zei: 'Het gaat Josef niet om een verhaal in de klassieke zin. Het moet gewoon de best mogelijke foto zijn van een bepaalde plek. En dat best mogelijke, dat bevat poëtisch drama met tegelijk een soort van compromisloze hardheid. Zijn unieke kijk op de wereld wordt gevoed door het gevoel te moeten vechten. Er is bij hem altijd een woede, een behoefte iets nieuws te creëren uit die gewelddadige, anarchistische chaos om ons heen.'
Azerbaijan, 1999, copyright Josef Koudelka/Magnum Photos
De Koudelka-expositie in de Kunsthal Helmond (F.J. van Thielpark 7, 5707 BX) duurt tot en met 27 januari. Voor meer informatie:
https://www.museumhelmond.nl/kunsthal-helmond/
Trailer van de film Koudelka Shooting Holy Land:
Link: https://youtu.be/Y_twsKVQqJg
Interview in NRC Handelsblad 18 oktober 2018:
