Henri Charles Manguin, Jeanne à l'ombrella, 1906, Kunsthalle Bielefeld, expositie La Grande Bleue Singer Laren
Singer Laren presenteert: ‘La Grande Bleue. Schilders van de Méditerranée’: een overzicht van kunstenaars die zich lieten inspireren door de Middellandse Zeekust. Van een aantal hedendaagse kunstenaars hangen werken die raken aan de huidige tragedie op de Middellandse Zee.
Door Lucie Th. Vermij
Het Singer Museum staat bekend om het oogstrelende werk aan de muur en de prachtig bloeiende binnentuin van Piet Oudolf. Dat roept ook meteen een vraag op: kun je bewonderend langs al die prachtige, oude schilderijen van de Middellandse Zee kuieren, terwijl het gebied nu al jaren in het nieuws is met verhalen over omgeslagen bootjes, drenkelingen, doden en onstuitbare vluchtelingenstromen uit Afrika en het Midden Oosten? Deze prachtige zee is óók het graf voor duizenden mensen die verdronken op weg naar wat een beter leven had moeten worden. Wat heeft ‘Het Singer’ daarmee gedaan?
‘La grande bleue’ is een bijnaam voor de Méditerranée, afkomstig uit de roman Tamaris van de Franse 19e-eeuwse schrijfster Georges Sand. De tentoonstelling ‘La Grande Bleue’ biedt een overzicht van kunstenaars die zich lieten inspireren door de Middellandse Zeekust, de immense binnenzee tussen Zuid-Europa en Noord-Afrika. Rond 1870 reisden de eerste buitenlandse kunstenaars erheen. Ze werkten aan de Côte d’ Azur, de Italiaanse Bloemenrivièra en op de eilanden Capri, Mallorca, Corsica en Sicilië. Aan het einde van de 19e eeuw trokken steeds meer kunstenaars naar gebieden rond de Middellandse zee. In het Singer is werk te zien van onder meer Gustave Courbet, Johan Barthold Jongkind, Adolphe Monticelli, Henri-Charles Manguin, Pierre-Auguste Renoir, Théo Van Rysselberghe, Otto van Rees, Mommie Schwarz, Else Berg, Jan Sluijters, Kees van Dongen, Isaac Israels, Yves Klein. Ook hangt er werk van hedendaagse kunstenaars.
Albert Marquet, Porquerolles, 1938-39 expositie La Grande Bleue Singer Laren
De eerste kunstenaars in deze ‘trek’ waren een soort ‘gelukzoekers’, die zich in een aards paradijs waanden. Er was nauwelijks tot geen toerisme. De vissersplaatsen waar de kunstenaars verbleven waren arm en de kosten van levensonderhoud laag. Maar de Middellandse zeekust werd ook populair bij andere, kapitaalkrachtige lieden. De nieuwe medische inzichten over de helende werking van zon en zeelucht maakten dat er zich steeds meer welgestelde Britten en Russische adel kwamen wonen – tijdelijk of permanent. Die populariteit leidde tot meer toerisme, handel en welvaart.
De kunstenaars sloegen onder invloed van het intense licht, de scherpe contouren, diepe schaduwen en felle kleuren nieuwe artistieke wegen in. Ze ontdekten nieuwe onderwerpen en experimenteerden met nieuwe stijlen. Hoewel de sensatie van het gebied alleen maar fragmentarisch weergegeven kan worden maakt het alomtegenwoordige blauw van het water en de hemel de tentoonstelling tot één geheel.
Het onderwerp ‘schilders van de Méditerranée’ is een ware mer à boire, schrijft mede-samensteller Fred Leeman in de catalogus. Er zijn zes zalen. De eerste zaal is getiteld ‘De blik op oneindig’ en besteedt aandacht aan de immense ruimte en leegte die de Middellandse Zee vertegenwoordigde voor de eerste generatie schilders die er naar toe trok, vóór het toerisme er losbrak: Pierre-Auguste Renoir die in Nice en Cagnes verbleef, Théo van Rysselberge die regelmatig bij Renoir logeerde, Jongkind die in Marseille werkte en het beginnend strandleven als onderwerp koos en de fauvist Henri Charles Manguin die veel met Henri Matisse en zijn vrouw Jeanne aan de Côte d’ Azur optrok. Manguins vrolijke schilderij ‘Jeanne met parasol’ is gekozen voor het affiche van deze tentoonstelling.
De tweede zaal - ‘Droomeiland’ - is gewijd aan het Spaanse eiland Mallorca. In tegenstelling tot de kust van de Franse en Italiaanse kust was Mallorca begin 20e eeuw afgelegen, moeilijk bereikbaar en nauwelijks toeristisch. Voor een aantal schilders was juist dit ruige landschap de katalysator van hun vernieuwingsdrang, zoals de Belgische symbolist William Degouve de Nuncques, de Spaanse Joachím Mir y Trinxet en de Nederlanders Leo Gestel, Mommie Schwarz en Else Berg. Zij schilderden het landschap van Mallorca als een patroon van gefragmenteerde segmenten vol kleur. Ook hangt in deze zaal een prachtig landschap van de Franse fauvist André Derain.
Charley Toorop, Port de Villefranche, 1934 expositie La Grande Bleue Singer Laren
De derde zaal: ‘Vakantie’. Eind 19e eeuw groeide het toerisme in de Méditerranée explosief. Door de aanleg van spoorlijnen konden steeds meer gefortuneerde ouderen er de winter doorbrengen. Arme vissersplaatsjes veranderden in kunstenaarskolonies. Sommige kunstenaars kozen voor het toeristenperspectief, zoals Jan Sluijters, Kees van Dongen, Hendrik Jan Wolter. En uitblinker in deze selectie is Isaac Israëls, met zijn kleurige portretten van badgasten.
Vanaf de jaren dertig sloegen veel kunstenaars de weg naar abstractie in, het thema van de vierde zaal. De Franse colorist Pierre Bonnard schildert in zijn atelier in Cagnes-sur-Mer steeds opnieuw het uitzicht uit zijn raam. Picasso-navolger en kubist Geer van Velde volgde Bonnard naar Cagnes en sloot een intense vriendschap met Bonnard. Piet Moget volgde Geer van Velde weer en raakte gefascineerd door het nevelige ochtendlicht: hij maakte puur abstracte werken in tinten wit. En er hangt een aantal geabstraheerde en zonovergoten landschappen van de colorist Wim Oepts.
Zaal vijf is gewijd aan ‘Rotsen en huizen’. Hier hangt werk van kunstenaars die buiten de gebaande paden treden. De meest opvallende van hen is Wim Schuhmacher, die op het ruige Franse eiland Corsica een eenheid vond van landschap, architectuur en kleur. Daar ontwikkelde hij zijn zeer eigen, prachtige karakteristieke palet van zilvergrijze kleuren. Zijn werk is ook uitgebreid te zien in Museum MORE in Gorssel. Leo Gestel reisde naar Zuid- Italië en Sicilië om een meer oorspronkelijke benadering van de Méditerranée te ontdekken. In deze zaal hangen ook twee kleurige werken van Charley Toorop, geschilderd in Port de Villefranche.
Sam Drukker, Vallende man, 2021, collectie kunstenaar, expositie La Grande Bleue Singer Laren
De laatste zaal, heet ‘Diepblauw’ en wijkt sterk af van de voorgaande zalen. Hier is geen plek voor lieflijkheid, badgasten of ongerepte natuur. De titel is geïnspireerd op het schilderij van Yves Klein, geboren in Nice, en zijn leven lang gefascineerd door het blauw van de zee en de lucht. Eind jaren vijftig ontwikkelde hij een diepblauw pigment IKB (International Klein Blue) en maakt daarmee een reeks monochrome schilderijen. ‘Het blauw heeft geen dimensie, het onttrekt zich aan dimensies, terwijl de andere kleuren die wel hebben. Alle kleuren roepen associaties op met concrete ideeën, terwijl de blauw de zee en de lucht suggereert, en die zijn per slot van rekening het meest abstracte in de echte en de zichtbare natuur.’ In deze zaal hangt één schilderij uit die reeks ‘Monochrome bleu sans titre (IKB 63), 1959’.
De hedendaagse kunstenaars Miquel Barceló (Spanje) en Sam Drukker (Nederland) pakken dat blauw op en maken werk dat raakt aan de huidige tragedies op de Middellandse Zee: duizenden mensen die de oversteek van Afrika naar het welvarende Europa wagen, waarbij zovelen het leven lieten en laten. En in die zaal is op de wand een gedicht van schrijver Ilja Leonard Pfeiffer afgedrukt: ‘Gelukzoeker word ik genoemd in de annalen. / Ik wou dat ik het tot zover had mogen halen. / Ik wou bestaan. Ik had zo graag iets mogen mogen./ Maar nu zie ik voor altijd zee met dode ogen.
Hoewel ik genoot van de beelden die de vroegere ‘gelukszoekers’ maakten, brengt het indrukwekkende slot van de tentoonstelling het geheel iets meer in balans, een tegenwicht waardoor ‘La Grande Bleue’ aan zeggingskracht wint. Daarvan had zelfs nog wel wat meer gemogen.
Isaac Israels, Strandgezicht Viareggio, ca. 1924-1929, particuliere collectie, expositie Lan Grande Bleue Singer Laren
Bij de tentoonstelling is een catalogus uitgebracht, waarin alle werken zijn afgedrukt en waarin Singer-curator Anne van Lienden en freelance kunsthistoricus Fred Leeman in uitgebreide essays de vele wetenswaardigheden en vraagstukken rond de verzameling en de werken van internationale en Nederlandse en Vlaamse kunstenaars uitwerken.
- De tentoonstelling ‘La Grande Bleue. Schilders van de Méditerranée’ is te zien tot /m 7 januari 2024.
- Singer Laren, Oude Drift 1, 1251 BS Laren
www.singerlaren.nl/nl/agenda/1401/12-september-2023-t-m-7-januari-2024/la-grande-bleue-schilders-van-de-mediterranee
- Catalogus: La Grande Bleue. Schilders van de Méditerranée, € 24,95
www.waanders.nl/nl/la-grande-bleue-schilder-van-de-mediterrannee.html
