Marinus Boezem, De Groene Kathedraal, 1996, foto Gert Schutte
Landschapskunst (Land Art) werd in de jaren zestig een stroming in de Verenigde Staten en waaide in de jaren zeventig over naar Nederland. Kunstenaars wilden buiten de muren van de musea en galeries werken, buiten de bewoonde wereld, in de natuur, waar de museale pikorde er niet toe deed. Op wondere wijze behoort Nederland met zijn Land Art heden ten dage tot de koplopers van deze kunstrichting in Europa. Alleen al in de provincie Flevoland zijn tien Land Art-kunstwerken te bezichtigen. Er is een organisatie die deze collectie beheert en uitbreidt. Die heeft nu een collectieboek uitgegeven: Land Art Live.
Door Lucie Th. Vermij
Veel landschapskunstwerken liggen ver van de bewoonde wereld, eenzaam, monumentaal, in een mythische sfeer. In Nederland manifesteerde deze kunststroming zich in 1971 op de befaamd geworden Land Art-tentoonstelling in Park Sonsbeek in Arnhem. Sommige van die werken werden na afloop verplaatst naar andere locaties. Zo ligt in een diepe plas bij een zandafgraving bij Emmen het werk 'Spiral Hill en Broken Circle’ van de Amerikaanse kunstenaar Robert Smithson. Het kunstwerk ligt ver buiten de bebouwde kom bij een zwaar omhekte, ontoegankelijke zandafgraving. Geboren en getogen in Emmen vond ik die plek altijd fantastisch mysterieus. Soms mocht je er in.
Een ander verplaatst werk van die Sonsbeek-tentoonstelling was het 'Observatorium' van de eveneens Amerikaanse kunstenaar Robert Morris. Morris liet zich inspireren door het prehistorische monument Stonehenge, waar de ceremoniële weg die naar Stonehenge leidt op één lijn ligt met de zonsopgang op midzomerochtend en de zonsondergang op midwinteravond. ‘Observatorium’ ligt sinds 1977 bij Lelystad en kan worden beschouwd als het begin van de collectie Land Art in Flevoland. Nederlandse kunstenaars sprongen er gretig op in. Met ‘Aardzee’ (Lelystad, 1982) wilde Piet Siegers de overwinning van land over het water symboliseren. Marinus Boezem beoogde met zijn ‘Groene Kathedraal’ (omgeving Almere, 1987) met populieren een ruimte scheppen voor het menselijk verlangen naar het spirituele.
Robert Morris, Observatorium, 1977, foto Gert Schutte
Veel van deze kunstwerken zijn ontstaan in de nieuwe, toen nog lege provincie. De eerste decennia waren er vooral ingenieurs met het nieuwe land bezig geweest. Zij ervoeren zichzelf ook als een soort scheppers en voelden verwantschap met wat kunstenaars deden. De kunstwerken verrezen op percelen omringd door landbouwgrond. Inmiddels is Flevoland al lang niet leeg meer en zijn er steden, snelwegen, treinrails en windmolens uit de grond gestampt. Soms wordt Land Art nu ingeklemd door asfalt.
De afgelopen vijftien jaar is een groot deel van de infrastructuur afgebroken die dergelijke grootschalige kunstwerken mogelijk maakte. De overheid trok zich terug, budgetten krompen, musea verdwenen, kunstorganisaties minimaliseerden. In Flevoland sloten onder meer De Verbeelding in Zeewolde en Museum De Paviljoens in Almere. Om toch enige aandacht voor Land Art-kunstwerken te behouden werd het programma Land Art Live bedacht. Dat nodigt hedendaagse jonge kunstenaars uit zich tot deze kunst te verhouden. Vaak zijn dat performancekunstenaars en muzikanten, die optreden bij festivals op en rond de kunstwerken. Curator van dat programma is Martine van Kampen, een van de samenstellers van dit boek.
Bob Gramsma, Riff, 2018, foto Andreas Galmarini
Dat is bijzonder. De kunstwerken worden van alle kanten belicht, vanaf het moment van bouwen en de feestelijke oplevering tot de situatie jaren later. Er zijn veel mooie foto's van lege landschapskunstwerken. En er is - erg veel - kunsthistorische bespiegeling over het fenomeen landschapskunst toen en nu. Kunsthistorica Anja Novak filosofeert over de maakbaarheid van het landschap en hoe dat in de schilderkunst door de eeuwen heen te zien is. Rijksbouwmeester Floris Alkemade bespiegelt over de erosie van het publieke domein: de verrommeling, de focus op auto's en bedrijven. In zijn ogen zet Land Art daar vraagtekens bij. Hester Dibbits (bijzonder hoogleraar Historische Cultuur en Educatie aan de Erasmus School of History, Culture and Communication). belicht de ontwikkeling van 'emotienetwerken', een methode voor de omgang met erfgoed. Daarnaast is veel aandacht voor de live-activiteiten de laatste jaren, zowel in tekst als in beeld. Fotograaf Johannes Schwartz fotografeerde de werken in zwart-wit. Hij toont slijtage en gebruikssporen en het verstrijken van de tijd. Het verval, dat ook bij Land Art hoort.
Piet Slegers, Aardzee,1982, foto Jordi Huisman
Het is een rijk, veel-lagig boek, maar niet heel toegankelijk. De vormgeving doet enigszins denken aan kunstboeken uit de jaren zeventig en tachtig. Je kunt je het plezier bij de vormgeving van dit boek voorstellen, maar als lezer raak je de weg een beetje kwijt. Gelukkig is er de overzichtelijke en informatieve website Land Art Flevoland (www.landartflevoland.nl) om de lezer te voorzien van de basisinformatie. Daarmee toegerust is het boek makkelijker te behappen.
Een aanrader voor in de kast van wie in Flevoland woont en met de kunstwerken vertrouwd is. Voor mij - buitenstaander - is het een uitnodiging via de Land Art-kunstwerken op een andere manier naar ons aangeharkte Nederland te gaan kijken. Er is een route waarbij je de tien kunstwerken in Flevoland in negen uur zou moeten kunnen beleven. Onderweg kun je naar een podcast-serie luisteren waarin kunstjournalist Luuk Heezen elk kunstwerk belicht met een betrokkene. Dat lijkt alleszins de moeite waard.
Cover Land Art Live
Mariska van den Berg en Martine van Kampen, Land Art Live, Rotterdam, nai010 uitgevers, 208 blz., € 29,95.
Locaties Land Art Flevoland:
https://www.landartflevoland.nl/locaties/
Podcasts Land Art Flevoland:
https://www.landartflevoland.nl/activiteiten/luisteren/
