Charles Laplante (1837-1903) naar Albert Tissandier (1839-1906), Dood van de luchtreiziger La Mountain, 1875, lithografie
*Aan het slot van de tentoonstelling over de geschiedenis van de luchtballon in het Teylers Museum, kunnen bezoekers met een virtual reality-bril een ballonvaart over de Alpen maken. Gewend aan vliegtuigraampjes is het genieten van het uitzicht een zinnenstrelende ervaring. Met beide benen veilig op de grond, toch fijn, op de expositie is menige ballon intussen ter aarde gestort. De Franse broers Montgolfier organiseerden op 4 juni 1783 de eerste geslaagde opstijging van een heteluchtballon, Jacques Charles en de broers Robert realiseerden ongeveer gelijktijdig ballonnen met waterstofgas die het luchtruim kozen.
De impact van de eerste ballonvluchten was enorm, aldus assistent-conservator Geert-Jan Janse in het ‘Teylers magazijn’: ‘Een van de oudste zekerheden – ‘de mens kan niet vliegen’ – was gesneuveld door de nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen. De revolutionaire uitvinding leek daarmee de aankondiging van een nieuw tijdperk.’ Opstijgingen van luchtballonnen – in Nederland voor het eerst op 12 juli 1785, vanuit de tuin van Paleis Noordeinde – werden massaal bezochte evenementen, met diep teleurgestelde of boze toeschouwers als het mis liep omdat er technische mankementen waren of te hard waaide.
Europa raakte in de ban van de ballonnengekte: ballonnen werden gebruikt voor de decoratie van waaiers, klokken tabaksdozen, aardewerk, stoelen en andere gebruiksvoorwerpen en door de aristocratische elite zelfs voor hoepelrokken en kapsels. De tentoonstelling – met veel bijzondere bruiklenen uit de collectie-Nadar van het Parijse Musée Carnavalet - laat zien dat er ‘een directe lijn’ loopt van de vroege objecten ‘au ballon’ naar de souvenirs op Wereldtentoonstellingen in de negentiende eeuw en de baseballcaps die op het Balloon Fiesta in Albuquerque worden verkocht. Dat is het grootste hedendaagse ballonnenfestijn ter wereld.
G. Carbentus, De aerostatische machine van de heer Blanchard, 1785, penseel in waterverf, pen in grijze inkt, grafiet, collectie Rijksmuseum. Blanchard maakte op 12 juli 1785 met een passagier de eerste bemande ballonvaart in Nederland vanuit de tuin van Paleis Noordeinde.
De romantiek en sensatie van honderden meters hoog in een mandje zonder geluid van motoren boven de aarde zweven, op weg naar een onbekende bestemming, met fenomenaal uitzicht rondom, heeft sinds 1783 niet aan magie ingeboet. En heeft vooral ook avonturiers in de ban gehouden. Stapsgewijs op jacht naar nieuwe records werd in 1978 de Atlantische Oceaan overgestoken en in 1999 tenslotte als eerste non-stop de aarde rondom gevaren door Bertrand Piccard en Brian Jones. Robert Alan Eustace sprong in 2014 op 41 kilometer hoogte uit een heliumballon de diepte in en landde veilig. In het Teylers Museum redde de Franse ballonvaarder/fotograaf Nadar zich in 1863 ternauwernood het vege lijf toen zijn reuzenballon Géant in de buurt van Hannover de grond raakte. De mand werd zestien kilometer meegesleurd en kwam maar net tot stilstand voor een aanstormende trein. Nadar - een expert in het te gelde maken van zijn avonturen - schreef er een meeslepend verslag over dat in heel Europa aftrek vond.
Nadar, Nadar en zijn vrouw Ernestine in een luchtballon, ca. 1865, collectie Metropolitan Museum New York, Gilman Collection
De eerste ballonvaarder die het niet kon navertellen was de Franse natuurkundige Jean-François Pilâtre de Rozier. Hij probeerde – op 16 juni 1785 - als eerste het Kanaal over te steken steken met een nieuw type ballon: kruising van een hetelucht- en gasballon. De ballon vatte vlam door de combinatie van brandbaar waterstofgas en open vuur en stortte neer. De Amerikaanse avonturier John La Mountain verongelukte in 1873. De prent op de tentoonstelling komt uit een lang tijdschriftartikel over ‘drama’s in de wolken’.
Misschien wel het meeste tragische ongeval is de mislukte poging in 1897 van de Zweed Salomon August Andrée en twee kameraden om als eersten de Noordpool te bereiken. Al na drie dagen belandde de gasballon op het ijs, na een week gingen de drie op zoek naar de bewoonde wereld. Ze zouden pas 33 jaar later worden gevonden, de foto’s van teamlid Nils Strindberg bleven bewaard. Enzovoort en zo verder, zo mixt ‘De luchtballon’ steeds griezel met respect voor vernuft en moed.
De expositie ‘De luchtballon’ in het Teylers Museum duurt tot en met 28 augustus. Voor meer informatie: http://www.teylersmuseum.nl
De gestrande Noordpool-reizigers Andrée en een teamlid, foto Nils Strindberg, c Grenna Museum - Andrée Expedition Polar Center
