Leonardo da Vinci, Hoofd en schouders van een meisje, driekwart naar links, ca 1490, Biblioteca Reale, Turijn
*Na vijf jaar voorbereiding vandaag open: de expositie met tientallen tekeningen van Leonardo da Vinci (1452 – 1519) in het Teylers Museum. Die gaat geheid zoveel publiek trekken dat er voor optimaal kijkgenot alleen tickets met tijdsloten worden verkocht. Gastconservator Michael Kwakkelstein – hoogleraar in Utrecht en directeur van het Kunsthistorisch Instituut in Florence – benadrukte bij de presentatie dat de expositie een ‘once in a lifetime-ervaring’ biedt: dat er binnen afzienbare tijd in Nederland nóg eens zoveel werk van Leonardo bijeen wordt gebracht, is uitgesloten.
De focus in Haarlem ligt op Leonardo’s uitputtende onderzoek – er zijn van hem ook 6000 bladen met teksten en tekeningen bewaard gebleven - naar de weergave van emoties en karaktertrekken. Ter herdenking van Da Vinci’s 500-ste sterfjaar worden in 2019 onder meer ook exposities georganiseerd in het Louvre en Uffizi. Kwakkelstein: ‘Vanwege Leonardo’s veelzijdigheid zullen ongetwijfeld veel aspecten worden belicht, maar wat betreft zijn fascinatie voor de uitdrukkingskracht van het gezicht – lelijk, misvormd, of in schoonheid geïdealiseerd – is deze tentoonstelling uniek.’
Leonardo da Vinci, Studie van de hoofden van twee krijgers, ca. 1504-05, Boedapest, Szépmüvészeti Museum
Het Teylers heeft zelf geen Leonardo’s in de collectie, de twaalf tekeningen die in 1790 in Rome werden gekocht van de prinselijke familie Odelscalchi, moesten worden afgeschreven. Kwakkelstein, Teylers-directeur Marjan Scharloo en Teylers-hoofdconservator Michiel Plomp gingen op reis om de bruiklenen uit 23 verschillende collecties in tien landen in levenden lijve ‘los te praten’, bruiklenen van de publieksmagneet Da Vinci regel je nu eenmaal niet per mail. Het grootste aantal werd uitgeleend door de Britse koningin Elizabeth, die in de Royal Library van Windsor Castle de scepter over honderden werken van Da Vinci zwaait.
De vroegst bekende tekeningen waaruit de bijzondere belangstelling van Leonardo voor de eigenschappen van het menselijk gelaat blijkt, dateren uit de tijd – tussen 1478 en 1480 - dat de kunstenaar in Florence aan zijn levensechte portret van de Ginevra de’ Benci werkte. Volgens Kwakkelstein – in de catalogus - blijkt daaruit zijn bekendheid met de Vlaamse portretschilderkunst. Op beide zijden van een blad – ook al in het bezit van de Britse koningin – tekende Leonardo omstreeks 1478 twintig gezichten in profiel, slechts in één daarvan de uitdrukking van een emotie zichtbaar. De overige vroege studies tonen de resultaten van zijn onderzoek 'naar de wisselende uitdrukkingskracht van een beperkt aantal gelaatstypen, die variëren in schoonheid, leeftijd en geslacht'.
Leonardo da Vinci, Jonge vrouw de voeten wassend van een peuter, ca. 1478-80, Faculdade de Belas Artes,Universidade do Porto, Porto
De expositie laat zien dat Leonardo’s voorkeur voor twee mannelijke gezichtstypes zich al vroeg aftekende: die van de mooie jongeling en de oudere stoere krijger, beide in herinnering aan voorbeelden uit de Klassieke Oudheid. In het Teylers - ze konden natuurlijk niet ontbreken - ook tekeningen van mooie jonge vrouwen á la Mona Lisa en verder adembenemende voorbeelden van 'koppen' met allerlei ‘gewone’ expressies en emoties. In een aparte categorie vallen zijn monsterlijke gezichten, over het ontstaan waarvan ook Leonardo’s geschriften geen opheldering geven. Er wordt alleen vermoed dat sommige monsters ook humoristisch waren bedoeld. Wel bekend is dat Leonardo gefascineerd was door de klassieke leer dat de persoonlijkheid van de mens van zijn uiterlijk is af te leiden.
Leonardo da Vinci, Studie van het hoofd vn Judas, ca 1494-98, Royal Collection Trust/c Her Majesty Queen Elizabeth II
Da Vinci is voor Judas op Het Laatste Avondmaal in Milaan langdurig op zoek geweest naar een model: in plaats van als gemenerik verbeeldde hij de verrader van Christus tenslotte echter met een betrapte verbaasde blik. De dramatiek waarmee Leonardo het moment van het aangekondigde verraad op fresco verbeeldde was volstrekt nieuw in de Europese kunstgeschiedenis en werd direct nagevolgd. Klap op vuurpijl van deze fenomenale expositie: het Teylers heeft de Tweede Schilderijenzaal uitgeruimd voor fascsimile’s op ware grootte van het origineel van Leonardo da Vinci en een zestiende-eeuwse kopie uit Tongerlo. Leonardo’s genie zó groot van zó dichtbij zien, Museumkijker was er stil van.
De expositie Leonardo da Vinci in het Teylers Museum duurt tot en met 6 januari 2019. Voor meer informatie, ook over de online-kaartverkoop: http://www.teylersmuseum.nl/
De rijk geïllustreerde catalogus ‘Leonardo da Vinci – Sprekende gezichten’ is van Uitgeverij THOTH. Prijs: 24,95 euro.
Link:
https://thoth.nl/Rubrieken/Kunst/Leonardo-da-vinci-sprekende-gezichten
Engelse editie:
https://thoth.nl/Rubrieken/Kunst/Leonardo-da-vinci-the-language-of-faces
Overzicht zaal met twee keer Het Laatste Avondmaal, foto Mike Bink
