Lucas Cranach de Oude, zelfportret, 1550, Uffizi, Florence
De collectie van Ludwig Roselius (1874-1943), koffiehandelaar en oprichter van Kaffee HAG, de eerste cafeïnevrije koffie, is misschien wel het best bewaarde geheim van de Noord-Duitse Hanzestad Bremen. Op het adres waar hij in de Böttcherstrasse kantoor hield stichtte hij in 1927 het eerste museum van de stad. Zijn collectie toont de overgang van de late middeleeuwen naar de Duitse renaissance met als hoogtepunt portretten van Lucas Cranach de Oude (1472-1553) van Maarten Luther en zijn echtgenote Katharina von Bora.
Door Karin Abdullah Khan-Feenstra
Het oorspronkelijk renaissancistische woonhuis uit de 16e eeuw dat de collectie herbergt werd in 1902 door Roselius gekocht en verbouwd. Hij voegde er een trapgevel aan toe om het er in zijn ogen zo middeleeuws mogelijk uit te laten zien. De verzamelaar was met zijn hang naar middeleeuwen, oude kunst en geschiedenis een uitgesproken romanticus, maar ook een buitengewoon toegewijd Lutheraan. Hij verwierf schilderijen die zeer aan de verbreiding van de opvattingen van Maarten Luther hebben bijgedragen. In de eerste kamer van het museum, nog steeds ingericht als woonhuis, hangt veelzeggend de dyptiek uit 1529 van Luther en zijn vrouw. Dat van Luther gesigneerd door Lucas Cranach de Oude zelf. De kleuren van de kleine ruimte passen prachtig bij de achtergronden in de portretten waaronder ook die van de invloedrijkste Duitse filosoof en theoloog uit die tijd, Philipp Melanchton. Luther werpt een blik naar rechts en kijkt zo de beschouwer aan, Katharina kijkt naar links, in zijn richting. Wat is de boodschap? Hier hangt een lang verhaal. De levens van de echtparen Luther en Cranach waren nauw verweven. Samen schreven ze geschiedenis.
Ludwig Roselius Museum Bremen, open sinds 1927
De Reformatie
Toen Lucas Cranach het jonge echtpaar schilderde, waren ze al vier jaar getrouwd. Het huwelijk had in stilte plaats gevonden en veroorzaakte een schandaal. Uitgetreden kloosterlingen, hij een gewezen augustijn, zij cisterciënzerin, die hun kloostergeloften aan de wilgen hadden gehangen en zelfs met elkaar durfden trouwen, het was niet eerder vertoond. Lucas Cranach en zijn vrouw waren de enige getuigen. De stellen waren goed bevriend. Het werd een vriendschap voor het leven en meer dan dat.
Boven het hoofd van Maarten Luther staat geschilderd 'In silencio et spe erit fortitudo vestra', alleen stilte en vertrouwen verschaffen u kracht. Een man van God dus, volgens Lucas Cranach. Boven het portret van Katharina von Bora staat 'Salvabitu filiorum generationem', zij zal worden gered door kinderen op de wereld te brengen. Dat is nog eens durven. Hoe kon Cranach het zich veroorloven religieuze dissidenten aan te prijzen in een maatschappij waarin kerk en staat niet gescheiden waren?
Lucas Cranach de Oude, portret Maarten Luther, 1529, Ludwig Roselius Museum Bremen, eigen foto
Hun vriendschap was een godsgeschenk voor Luther en zeker ook voor Cranach. Met Albrecht Dürer, Matthias Grünewald en Hans Holbein de Oude wordt hij gerekend tot de belangrijkste vertegenwoordigers van de Duitse renaissance. De snelheid waarmee hij zich alles wat vernieuwend was in de schilderkunst van zijn tijd eigen maakte en altijd zijn opdrachtgevers tegemoetkwam was adembenemend. Cranach stond bekend als de snelste en misschien ook meest gewaardeerde schilder van zijn tijd. Duizenden schilderijen verlieten zijn atelier waarvan vele er tot op de dag van vandaag nog zijn. Zijn atelier was dan ook een onderneming met veel werknemers, onder wie zijn zoon Lucas Cranach de Jongere.
Wittenburg, het hof en de universiteit
Cranach was als jonge schilder begonnen in Wenen en werd door de Saksische keurvorst Frederik III de Wijze naar de universiteitsstad Wittenberg gehaald om hofschilder te worden. Hij kreeg een vorstelijke positie met bijbehorend inkomen van 100 gulden per jaar. Dat was het twintigvoudige van een bediende die in de hofkeuken werkte. Daarnaast ontving hij winter- en zomerkleding, een paard, paardenvoer en een marktconforme vergoeding voor zijn schilderijen. Dat maakt duidelijk dat de werken van Cranach niet alleen bijdroegen aan het imago van de vorst, maar ook belangrijk waren voor de versterking van zijn machtspositie.
Als gewiekst zakenman had Cranach het van 1519 tot 1545 negen keer voor twee jaar geschopt tot raadsheer en twee keer zelfs tot burgemeester van Wittenberg. En of dat niet genoeg was, runde hij een wijnhandel (vanaf 1513), een apotheek (vanaf 1520) en een boekhandel en drukkerij (vanaf 1523) en bezat veel onroerend goed. In 1528 was hij de meest vermogende – en invloedrijke - burger van de stad. Hoewel hij door zijn band met de Wittenburger Universiteit en humanistische vorming dik bevriend was met de kring rond Luther en Philipp Melanchton, bleef hij veel gevraagd door traditionele kerkelijke opdrachtgevers. Onder hen kardinaal Albrecht, keurvorst Joachim II van Brandenburg en hertog Georg de Bebaarde, nota bene bekend als Lutherhater. Toen oorlog daar een einde aan maakte week hij met zijn beschermheer uit naar Augsburg en Inssbruck en stierf tenslotte in Weimar in 1553. Sinds 2009 is er een Cranach Digital Archive https://lucascranach.org waar het onwaarschijnlijk omvangrijke oeuvre van Lucas Cranach de Oudere en zijn werkplaats kan worden geraadpleegd.
Lucas Cranach de Oude, portret Katharina von Bora, 1529, Ludwig Roselius Museum Bremen
Tegen het celibaat
Wat was de aanleiding voor het dubbelportret van Luther en Von Bora? Maarten Luther had met zijn humanistische, aan het evangelie ontleende ideeën vooral vrienden gemaakt onder priesters en religieuzen. Zijn aanvallen op het celibaat en de aflatenhandel om de bouw van de Sint Pieter in Rome te financieren werden juist door de elite binnen de machtige kerk van Rome warm ontvangen. Zo kon het dat twaalf cisterciënzerinnen tegelijk uit hun nabij Wittenberg gelegen abdij wegliepen en gehoor gaven aan de ideeën van Luther. De zusters waren vaak afkomstig uit verarmde adel en werden al jong in het klooster afgeleverd om kind-oblaat te worden. Dat gebeurde als ouders te weinig kapitaal hadden voor een goede opvoeding en een huwelijksschat. Zij losten dat op door op deze wijze hun kinderen toch een toekomst te verschaffen. Een win-win situatie zou je het kunnen noemen. Ze werden dan wel non, maar kregen een fantastische intellectuele vorming. Zo kon het dat Katharina von Bora, als kind-oblaat afgeleverd bij haar klooster, in staat was Luther te helpen bij het verspreiden van zijn vernieuwende ideeën. Luther ontving de uitgetreden twaalf nonnen met open armen in zijn huis in Wittenberg en voelde zich verantwoordelijk om alle dames aan een geschikte levensgezel te helpen. De laatste die overbleef was Katharina von Bora. Hoewel het van beide kanten geen liefde op het eerste gezicht betrof, beschouwde Luther het tenslotte als zijn plicht om zich met haar in de echt te verbinden. Hij zou er geen spijt van krijgen. Ze schonk Luther zes kinderen en de twee hadden uiteindelijk een uitstekend huwelijk. De intelligente en ondernemende Von Bora ontpopte zich als veel meer dan echtgenote en moeder van zijn kinderen.
Lucas Cranach de Jonge, de filosoof en theoloog Philipp Melanchthon, 1551, Ludwig Roselius Museum Bremen, eigen foto
Lutherpropaganda
Voor Luther, die als uitgetreden en gehuwde augustijner monnik een kerkelijke aanstelling kon vergeten en afhankelijk was van donaties, was de vriendschap met de succesvolle Cranach erg behulpzaam. Voor zijn ondernemende Katharina was dat evenzeer het geval. Hun portrettering door de vermogende en geliefde Cranach komt hiermee in een speciaal daglicht te staan. Hij heeft hen zo herkenbaar mogelijk geschilderd uit vriendschappelijke, maar zeker ook uit ideologische overwegingen, machtig en geliefd waren Luther en Von Bora niet met hun schandaalhuwelijk. Naar Italiaans voorbeeld maakte Cranach daartoe eerst een schets die hij kopieerde door de lijnen aan te prikken met een naald. Zo kon de tekening makkelijk worden overgebracht op een nieuwe ondergrond. Deze sjablonen werden bewaard en voor latere opdrachten in een handomdraai hergebruikt. Van het portret van Luther en Von Bora werden op die manier tenminste vijftien kopieën in omloop werden gebracht.
Terwijl Cranach bij het schilderen van portretten van keurvorsten naast herkenbaarheid ook een hoge schilderkwaliteit nastreefde, was het voor de verbreiding van de Reformatie cruciaal dat de hoofdrolspelers bekend werden onder het volk. Uit de tekst op de huwelijksportretten blijkt dat het sociaal-politieke aspect voorop stond en moet worden opgevat als een duidelijk statement tegen het celibaat. De leeftijd en de focus op ‘zitters’ zonder attributen dienden maar één doel: het uiterlijk van de voorgestelde personen onder de aandacht brengen. Dankzij Cranach weten wij vandaag de dag hoe ze er op dat moment uitzagen.
Waar Luther iets van vorsende twijfel in zijn oogopslag heeft, daar oogt Katharina von Bora gedecideerd en in haar spaarzame zwarte hesje zelfs ietwat wuft. Ze kijkt naar haar man die veel last schijnt te hebben gehad van angst en daardoor veel aan haar overliet. Van tijd tot tijd dacht hij dat hij doodging. Uiteindelijk deed hij dat natuurlijk ook, maar zijn geliefde en sterke Katharina runde het hele kinderrijke huishouden én de financiën. Ze was betrokken bij de wijnhandel en de apotheek van Lucas Cranach en deed zaken voor hem. Omdat vrouwen in die tijd handelingsonbekwaam waren, ondertekende Luther alles wat ze hem voorlegde. Hij had groot vertrouwen in haar. Daar kwam een einde aan toen Luther overleed. Zonder hem kon ze niet meer naar behoren functioneren. Gelukkig nam de keurvorst het tekenen van de benodigde zakelijke documenten over.
Cranach had het goed gezien: de stilte en het vertrouwen verschaften Luther kracht en Von Bora werd gered door het stichten van een gezin. Samen droegen ze bij aan de totstandkoming van de Reformatie.
Ludwig Roselius Museum, 6-10, Böttcherstraße, 28195 Bremen, Duitsland. Geopend dinsdag t/m zondag 11-18. Maandag gesloten. https://goo.gl/maps/PS52BFjzaqJyJUjL7
Website https://www.museen-boettcherstrasse.de/museen/ludwig-roselius-museum/
