Kazimir Malevich, Zelfportret in twee dimensies, 1915, collectie Stedelijk Museum
* Met Kazimir Malevich als middelpunt heeft het Stedelijk Museum in Amsterdam de komende maanden een expositie met meer dan 500 werken van de Russische avant-garde in huis. Voor het eerst sinds de legendarische Stedelijk-expositie in 1989, wordt de eigen Malevich-collectie – de grootste buiten Rusland - met die van Nikolai Khardzhiev en George Costakis gecombineerd. Deze verzamelaars bleven de avant-garde in Rusland ook steunen in tijden dat abstracte kunst door de Sovjet-autoriteiten was verboden. Aangevuld met wereldwijde bruiklenen uit onder meer het Museum of Modern Art in New York is dit de grootste Malevich-expositie ooit, een prestatie die alleen al vanwege de enorme kosten, naar verwachting nooit meer herhaald kan worden.
De ontwikkeling van Malevich (1879-1935) wordt chronologisch toegelicht met tal van voorbeelden, allereerst uit de periode 1903-1910, toen hij zich nog liet inspireren door impressionisme, symbolisme en fauvisme. In de jaren voor de Eerste Wereldoorlog groeide hij snel toe naar het suprematisme dat hem wereldroem verschafte. Geometrische vormen als op zijn ‘Zwarte Vierkant’ symboliseerden voor Malevich de suprematie van een wereld die groter was dan uiterlijke verschijnselen. Kunst maken was voor hem een spirituele activiteit, onthecht aan de politieke en sociale doelstellingen zoals die van de Russische Revolutie van 1917.
Malevich had daarbij geen last van gebrek aan zelfvertrouwen. Zo schreef hij in 1915 in het Suprematisch Manifest: ‘Ik heb mijzelf getransformeerd tot het nulpunt van de vorm en heb mijzelf opgevist uit de beerput van de academische kunst.’ En maakte hij in 1916 een gouache/potlood-tekening waarop hij noteerde: ‘Ik, de apostel van nieuwe begrippen in de kunst.’
De collectie van Nikolai Khardzhiev (1903-1996) en zijn vrouw Lidia Chaga (1912-1995) was in de jaren negentig onderwerp van veel rumoer in de media vanwege een eigenmachtig opererende executeur-testamentair. Dat leidde zelfs tot ingrijpen van de Nederlandse overheid in het bestuur van de gelijknamige stichting. Het echtpaar had zich in 1993 in Nederland gevestigd, na een welkome uitnodiging van de Universiteit van Amsterdam omdat het zich na de val van het communisme niet langer veilig voelde in Rusland. Honderden werken waren intussen al het land uitgesmokkeld, onder meer met hulp van de Keulse galerie Gmurzynska. Onder leiding van oud-minister Job de Ruiter belandde de collectie tenslotte veilig - vanuit een opslagloods op Schiphol-Oost - als bruikleen in het Stedelijk.
Khardzhiev leerde in 1928 Malevich kennen en zou in totaal 174 werken van hem kopen, het merendeel op papier, maar ook acht schilderijen. Onder de andere avant-gardisten van wie Khardziev werk kocht, waren Natalia Goncharova, Olga Rozanova, Mickhail Larionov, Vladimir Tatlin en El Lissitzsky, in totaal zo’n negenhonderd schilderijen en tekeningen.
George Costakis (1913 – 1990), in Moskou geboren als zoon van Griekse ouders, vond in 1977 een oplossing die geen smokkelen noodzaakte. Hij mocht naar Griekenland vertrekken als hij de helft van zijn collectie achterliet in de Tretyakov Galerie in Moskou. De andere helft – maar liefst 1275 werken – werd in 1997 aangekocht door de Griekse overheid en ondergebracht in het museum voor moderne kunst in Thessaloniki. Costakis raakte in de ban van de avant-garde toen hij in 1946 in de donkere dagen na de oorlog, felgekleurde schilderijen in het atelier van Olga Rozanova zag. ,,Het waren signalen voor me. Het kon me niet schelen wat het was, maar niemand wist wat iets was in die dagen.’’
Het Stedelijk Museum organiseert rondom de tentoonstelling een uitgebreid publieksprogramma, ook voor kinderen. Na afloop reist een groot deel van de werken door naar de Bundeskunsthalle in Bonn en Tate Modern in Londen.
De expositie ‘Kazimir Malevich en de Russische avant-garde’ in het Stedelijk Museum Amsterdam duurt tot en met 2 februari. Voor meer informatie: www.stedelijk.nl
Dit verhaal is eerder - in een iets andere versie - verschenen in de regionale kranten die zijn aangesloten bij De Persdienst.
Kazimir Malevich, Elegant gezelschap in een park, 1908, collectie Stedelijk Museum, bruikleen Stichting Khardzhiev
