Gelre, ca. 415, perkament, 18,4 x 13,2 cm, Berlin, Staatsbilbiothek zu Berlin. God zendt Maria van Gelre de Heilige Geest, twee engelen vergezellen haar. De staande houding van de opdrachtgeefster is heel ongebruikelijk en geeft blijk van haar zelfbewuste houding.
*Als voorbereiding op de najaarstentoonstelling in Museum Valkhof in Nijmegen is de Staatsbibliothek zu Berlin begonnen met de restauratie van het ruim 600 jaar oude gebedenboek van Maria van Gelre (1380-1429). De van oorsprong Franse prinses liet zichzelf daarin paginagroot afbeelden. Dat was geen gewoonte in een doorsnee gebeden- of getijdenboek, aldus neerlandicus/journalist Bea Ros op de website van het Historisch Nieuwblad: de opdrachtgeefster werd doorgaans geknield en klein naast de Moeder Gods vereeuwigd. ‘Dat was minder blasfemisch dan het mag lijken – zo waren er vorsten die zichzelf als Jezus lieten portretteren. Het getuigt bovenal van zelfbewustzijn en ambitie.’
‘Dit boek is geschreven in opdracht van Maria, hertogin van Gelre en Gulik, gravin van Zutphen en vrouwe van de edele hertog Reinoud.’ Dat schreef kopiist Helmich die Lewe op 23 februari 1415 ter introductie. Het gebedenboek telde bij voltooiing ruim 1200 bladzijden, uitzonderlijk omvangrijk voor zo’n uitgave en rijk geïllustreerd met een virtuositeit die herinnert aan de Gebroeders van Limburg. Onder de talrijke neergepende gebeden waren ook heel persoonlijke.
De miniatuur met hertogin Maria van Gelre, Berlijn, Staatsbibliothek zu Berlin, foto Dick van Aalst, Radboud Universiteit
Het Valkhof in Nijmegen toont dit najaar twee keer twintig gerestaureerde pagina’s op de tentoonstelling ‘Ik, Maria van Gelre. De hertogin en haar uitzonderlijke gebedenboek’. De restauratie van het totale boek kan volgens woordvoerder Heidi van Damme enkele jaren duren. Bij vooronderzoek op initiatief van Johan Oosterman, hoogleraar Oudere Nederlandse Letterkunde aan de Radboud Universiteit, zijn de afgelopen jaren twee soorten schade vastgesteld: losse verfdeeltjes en barsten en scheurtjes in het perkament.
Pagina's met tekst en randdecoratie: zo ziet het grootste deel van het gebedenboek eruit. Berlijn, Staatsbibliothek zu Berlin, foto Dick van Aalst, Radboud Universiteit
De losgeraakte deeltjes pigment en goud worden vastgezet met behulp van een microscoop met cameratechnologie, de aanschaf mogelijk gemaakt door crowdfunding. De barsten en scheurtjes zijn niet te restaureren, maar als er geen spanning op komt neemt dat verschijnsel ook niet toe. Van Damme: ‘Om die reden worden de bladen na restauratie niet opnieuw ingebonden als boek, wel in 45 katernen die eerder in een aparte doos worden opgeborgen.’ Het gebedenboek wordt sinds de zeventiende eeuw bewaard in de Staatsbibliothek zu Berlin en dat zal zo blijven.
Johan Oosterman is gastconservator. Met objecten als tapijten, beeldhouwwerk en juwelenkistjes zal de expositie ook het leven aan het hof van Gelre in beeld brengen: rijk en vooral ook vroom.
De expositie ‘Ik, Maria van Gelre’ in Museum Het Valkhof in Nijmegen duurt van 13 oktober tot en met 6 januari. Voor meer informatie: http://www.museumhetvalkhof.nl en http://www.historischnieuwsblad.nl
Het uit de band genomen gebedenboek van de zijkant gezien. Foto Dick van Aalst, Radboud Universiteit
