Maria Lassnig, Du oder ich, 2005, particuliere collectie, courtesy Hauser with collection services, foto Stedelijk Museum
Naar het omvangrijke overzicht van de Oostenrijkse kunstenares Maria Lassnig in het Stedelijk Museum Amsterdam. Rudi Fuchs stelde in 1994 een solopresentatie van Lassnig samen als onderdeel van Couplet 1. Internationaal gezien werd Lassnig al langer gezien als een van de belangrijkste kunstenaars van de 20ste eeuw, maar ze bleef hier vrijwel onbekend. Tot nu.
Door Lucie Th. Vermij
*Maria Lassnig (1919-2014) schilderde haar eigen lichamelijke beleving der dingen. Het heeft veel tamelijk ongebruikelijke en ook wel ongemakkelijke vrouwenportretten opgeleverd. Zeker geen schoonheidsidealen. Ze maakte het allemaal niet mooier dan het was. Maar het is geen negatieve benadering. Eigenlijk is het heel liefdevol en op de een of andere manier diep invoelbaar. Haar naakten doen me denken aan momenten – bijvoorbeeld diep in de nacht – dat je ongekleed door je huis scharrelt. Gordijnen dicht. Niemand die je ziet. Alleen jij. Het is wat het is.
‘Körperbewusstseinsbilder’ maakte Lassnig, ‘body awareness-werken’ waarin ze volgens de omschrijving van het Stedelijk gewaarwordingen van haar lichaam thematiseerde en op deze manier haar relatie tot de wereld definieerde. 'Ik zocht naar een realiteit die meer in mijn bezit zou zijn dan de buitenwereld en vond deze in de vorm van de door mij bewoonde lichaamsbehuizing', verklaarde Lassnig zelf. De portretten zijn geen beelden van een geïdealiseerde buitenkant, maar een weergave van de binnenkant. ‘Het enige echt werkelijke zijn mijn gewaarwordingen’, luidt een citaat van Lassnig op een van de wanden. De schilderijen zijn allemaal opmerkelijk lenteachtig vrolijk van kleur. Ook de laatste waarin de aftakeling van het oude lichaam in ziekenhuisbedden onderwerp is.
Maria Lassnig, Krankenhaus 2005, particuliere collectie, courtesy Hauser with collection services, foto Stedelijk Museum
Iemand die zulke persoonlijke naakten schildert, veelal zelfportretten, zo raak, dat komt binnen. Het wordt ook wel 'psychologisch expressionisme' genoemd. Lassnig schildert niet wat ze ziet, ze schildert wat ze vóelt. Het doet een beetje denken aan de intensiteit van de portretten van Marlene Dumas, hoewel die vloeiender is in haar aquarellen en veel minder zelfportretten maakt. Dit is soms haast cartoonesk.
Wie was Maria Lassnig? Ze werd honderd jaar geleden geboren op het Oostenrijkse platteland en stierf op 95-jarige leeftijd. Haar kunstopleiding volgde ze in de oorlogsjaren aan de Weense Akademie der bildenden Künste. Haar eerste 'lichaamsbewustzijnstekeningen' ontstonden rond 1947 nadat ze haar opleiding had afgerond. Tijdens haar studie had ze geen kennis kunnen maken met de moderne kunst, omdat die door het nationaalsocialistische regime als entartete, ‘ontaarde’ kunst werd gezien en niet aan bod mocht komen. Na het einde van de Tweede Wereldoorlog was het voor Oostenrijkse kunstenaars nog vele jaren moeilijk om contact te leggen met de internationale kunstwereld.
Maria Lassnig, Zelfportret met augurkenpot, 1971, foto auteur
Van 1960 tot 1968 woonde en werkte Lassnig in Parijs. Na zich eerst te hebben toegelegd op 'Strichbilder' – grote schilderijen met vormen die alleen uit gekleurde lijnen bestonden – ging ze later meer figuratief werken. Omdat ze geen voet aan de grond kreeg, verhuisde ze in 1968 naar New York, waar vrouwelijke kunstenaars meer kansen zouden hebben. In 1974 richtte ze Women/Artist/Filmmakers, Inc. op met enkele andere geëngageerde vrouwelijke (film)kunstenaars, onder wie Martha Edelheit, Carolee Schneemann en Silvianna Goldsmith. Maar ook in New York vond Lassnigs 'body awareness painting' geen bijval.
Pas na haar zestigste kwam er erkenning voor haar werk. Ze werd in 1980 benoemd tot hoogleraar schilderkunst aan de Hochschule für angewandte Kunst te Wenen. Daarmee was ze de eerste vrouw in die functie. In 1988 won ze de Oostenrijkse Staatsprijs en in 2013 de Gouden Leeuw voor Lifetime Achievement op de Biënnale van Venetië.
Zaalopstelling Maria Lassnig, Stedelijk Museum, 2019, foto G.J. van Rooij
Honderden schilderijen van Lassnig hangen er nu in het Stedelijk. Ze zijn thematisch gegroepeerd: zelfportretten, sciencefiction, feminisme, verhouding tot mens, dier en techniek, visie op geweld en oorlog, de eenzaamheid en lichamelijke aftakeling in de laatste levensjaren. Het meest prangend, in het oog springend en overal afgebeeld, is 'Du oder ich' uit 2005. Toen ze dat maakte was ze al ver over de tachtig. We zien een afbeelding van een naakte oudere vrouw, wijdbeens, met twee pistolen: een op haar eigen hoofd gericht en een op de toeschouwer. Het schilderij zou een oproep zijn om goed naar haar kunst te kijken. Ook was ik getroffen door een beeld 'Zelfportret met augurkenpot’ (1971). Het staat zo dicht bij hoe een vrouw er werkelijk uitziet en zich voelt, het is zo krachtig van kleur.
Of de foto van een vrouw die een baby weer naar binnen in haar lichaam terugduwt, of een van een oudere vrouw met een oude man als baby op haar schoot. En door de voetbalreeks; waarin de kunstwereld wordt neergezet als een voetbalcultuur: een wereld die door mannen wordt gedomineerd, een spel met en tegen elkaar. Prachtig is dan ook het schilderij 'Voetbalster' uit 1998 van een vrouw alleen die in haar eentje de bal hoog houdt en kijkt of ze wel gezien wordt.
Maria Lassnig, collage, auteur
Vlak na Lassnigs dood in 2014 sprak Beatrix Ruf, inmiddels oud-directeur van het Stedelijk, de wens uit om rond Lassnig een groots retrospectief te maken. Haar opvolger Jan Willem Sieburgh (nu a..i. directeur van het Stedelijk) schrijft in de catalogus: 'Maria Lassnig is onverstoorbaar en consequent haar artistieke weg gegaan en heeft een eigenzinnig, inventief en krachtig levenswerk nagelaten. Ze is de meest uiteenlopende uitdagingen aangegaan, heeft twijfels, angsten, eenzaamheid, afgunst en onbegrip overwonnen en heeft een hoogst individueel en kwalitatief bijzonder sterk oeuvre geschapen.'
Het is goed, eigenzinnig, ontregelend, indrukwekkend, indringend. Onontkoombaar. Gaat dat zien.
Bij de tentoonstelling is een prachtige uitgebreid gedocumenteerde en rijk geïllustreerde catalogus uitgegeven, met essays van Wolfgang Drechsler, Stefanie Proksch-Weilguni, conservatoren Beatrice von Bormann en Antonia Hoerschelmann, en een biografie door Johanna Ortner van de Maria Lassnig Foundation.
De tentoonstelling 'Maria Lassnig, Ways of Being' in het Stedelijk Museum Amsterdam is te zien tot en met 11 augustus. Voor meer informatie: http://www.stedelijk.nl
Catalogus:
Maria Lassnig, Ways of Being, € 29,50
https://wbooks.com/winkel/kunst/maria-lassnig-ways-of-being/
Maria Lassnig, Dame mit Hirn, 1990, courtesy Maria Lassnig Stiftung, foto Stedelijk Museum
