Zaaloverzicht, met 'De anatomische les van Dr Nicolaes Tulp', 1632. Foto Het Mauritshuis
*Rijksmuseum-directeur Cornelis Apostool sloeg in 1817 als eerste alarm over het gevaar dat Rembrandts meesterwerk ‘De anatomische les van Dr Nicolaes Tulp’ in de keuken van het Chirurgijnsweduwenfonds in de Waag op de Nieuwmarkt liep, waar ‘de gestadige rook alles, inzonderheid Schilderijen, moest bederven’. Hij pleitte voor redding door het schilderij naar het Rijksmuseum te verplaatsen, maar dat was aan dovenmansoren, koning Willem I koos in 1828 voor verhuizing naar zijn geliefde ‘Koninklijk Kabinet’. ‘De anatomische les’ is nu een van de hoogtepunten op de expositie ‘Rembrandt en het Mauritshuis’, Tulp en zijn leerlingen hangen er magisch mooi uitgelicht in de eerste zaal.
Conservator Charlotte Rulkens beschreef de verzamelgeschiedenis van de Mauritshuis-Rembrandts in een publicatie die met een schat aan fijne weetjes leest als een trein. Zoals deze: vier jaar na 1828 ontdekte Apostool dat de aankoop door het Rijk van ‘De anatomische les’ voor 32.000 gulden grotendeels was gefinancierd met de opbrengst van een veiling van overbodige kunstwerken uit het Rijksmuseum en Mauritshuis. Rulkens: ‘Bij die veiling hadden juist de schilderijen uit het Rijksmuseum verreweg het meeste opgebracht.’ Maar nadat het ‘zijne Majesteit’ op 14 november 1828 had ‘behaagd te gelasten’ dat Tulp naar Den Haag ging, bleef het werk ondanks Apostools protesten tegen de oneerlijke gang van zaken in de hofstad. De auteur wijst er nog wel op dat Amsterdam al ‘De Nachtwacht’ en ‘De Staalmeesters’ in huis had, dat kan een andere reden voor toewijzing aan ‘zijn’ Mauritshuis zijn geweest.
Rembrandt (naar), Studie van een oude vrouw, c 1660, legaat van Abraham Bredius, 1946
Ere wie ere toekomt: stadhouders Willem IV en Willem V kochten in de achttiende eeuw ‘Het loflied van Simeon’, ‘Tronie van een man met gevederde baret’, ‘Suzanna’ en ‘Portret van Rembrandt met ringkraag’ voor de Oranje-collectie. Willem V opende in 1774 de eerste openbare kunstcollectie, tegenwoordig Galerij Prins Willem V aan het Buitenhof. De Oranje-Rembrandts zijn nu de vroegste aanwinsten in het Mauritshuis.
Het museum meende ooit achttien ‘echte’ Rembrandts te hebben verworven, met een piek in de aankopen onder Abraham Bredius (1855-1946), vanaf 1889 twintig jaar directeur. Bredius schafte elf Rembrandts aan, als rijk man financierde hij die aankopen voor een groot deel zelf. Daaronder ‘Saul en David’, ‘Twee Afrikaanse mannen’ en ‘Homerus’. Maar zijn kennersoog faalde soms ook: bijvoorbeeld bij ‘Biddende vrouw’, in 1897 gekocht van een restaurator van de Hermitage. De kwaliteit is matig en tegenwoordig wordt het werk in de omgeving van Rembrandt geplaatst. Ook ‘Studie van een oude vrouw’ – Bredius dacht dat ze de moeder van de kunstenaar was – is om kwalitatieve redenen afgevallen. De Duitse kunsthistoricus Wilhelm Valentiner wees op haar ‘scheve mond’ en ‘uitdrukkingsloze ogen’. Bredius was het daar niet mee eens, maar in de jaren vijftig raakte Valentiners mening algemeen geaccepteerd.
Rembrandt, Zelfportret, 1669,. Verworven met steun van de Vereniging Rembrandt en particulieren, 1947
Het aantal Rembrandts fluctueerde in de loop der tijd van 377 (Wilhelm von Bode in 1883), naar 595 aan het eind van de negentiende eeuw (Von Bode en Mauritshuis-onderdirecteur Cornelis Hofstede de Groot). Valentiner voegde er in 1921 nog eens 120 aan toe, waarna Bredius het aantal ‘echte’ in 1935 bijstelde naar 630. Anno 2014 belandde de teller in ‘A Corpus of Rembrandt Paintings’ – vrucht van het Rembrandt Research Project onder leiding van Ernst van de Wetering - op 340.
Moderne onderzoekstechnieken hebben uitgewezen dat Mauritshuis nu elf ‘echte’ in de collectie heeft. Vijf werken verschoven naar de categorie ‘leerling, kopie of vals’, twee twijfelgevallen – studies van oude(re) mannen – worden na afloop van de expositie nader onderzocht. Bezoekers kunnen de ronde maken met een handig boekje met basisinformatie over de getoonde werken. Wie zichzelf wil verwennen met meer: de publicatie van Charlotte Rulkens kost maar 14,95 euro.
De expositie ‘Rembrandt en het Mauritshuis’ duurt tot en met 15 september. Voor meer informatie: https://www.mauritshuis.nl/. De tentoonstelling maakt deel uit van het uitgebreide landelijke programma tijdens het Rembrandt-jaar, Rembrandt stierf in 2019 350 jaar geleden. Zie http://www.rembrandt-2019.nl/
Zaaloverzicht 'Rembrandt en het Mauritshuis'. Links Rembrandts 'Portret van een oude man' uit 1667, in 1999 met vereende krachten voor 32 miljoen gulden gekocht van een Britse particuliere eigenaar. Foto Mauritshuis
