Meester-schilder Lucas Gassel: verloren zoon na eeuwen terug in Helmond

Lucas Gassel, Bergachtig rivierlandschap, 1560, pen en bruine inkt, zwart krijt, bruin en grijze wassing op papier C bpk/Kupferstichkabinett, Staatliche Museen zu Berlin/Dietmar Katz, Berlijn

Door Gerda J. van Ham

Lucas Gassel is een schilder voor fijnproevers. Uit  alle delen van de wereld zijn schilderijen, tekeningen en prenten naar Helmond gekomen, de stad waar Gassel opgroeide. Bruiklenen van particulieren en musea uit Spanje, Mexico en de Verenigde Staten hangen prachtig uitgelicht naast elkaar. Jaren van kunsthistorisch en technisch onderzoek gingen daaraan vooraf. De vreugde in Helmond bij de opening op 10 maart was groot, tot enkele dagen later de lockdown werd afgekondigd vanwege Covid-19 en ook de deuren van Museum Helmond moesten sluiten. Een deceptie. Gelukkig zijn die deuren sinds 1 juni jl. weer open en was er een verlenging mogelijk, 7 juni zou aanvankelijk de laatste dag zijn.

Kunstliefhebbers kunnen nog tot en met 30 augustus kennis maken met een ‘verloren zoon’ uit de zestiende eeuw die thuis hoort in het rijtje van Herri met de Bles, Joachim Patinir en Pieter Breughel de Oude. Landschapsschilders die hun omgeving vastlegden met Bijbelse verhalen en wereldse verlokkingen. In de kunstgeschiedenis wordt altijd een scheiding aangebracht tussen kunstenaars benoorden en bezuiden de Alpen. Kunstenaars reisden in die tijd niet zonder gevaar honderden kilometers van huis. Tijdgenoten zoals Michelangelo, Raphael en Leonardo Da Vinci reisden hooguit van Italië naar Frankrijk om voor vorsten te schilderen. Hoewel zij vertrouwd waren met bergachtig landschap, hadden ze zelden tijd om een dergelijk interessant landschap te voet of te paard te verkennen. Geschilderde bergen zagen er bij hen altijd uit als een zinsbegoocheling, puntige en gekartelde toppen, met ijzige sneeuw, nauwelijks begroeiing, in groenblauwe tinten en omcirkeld door een zwerm vogels. Geen landschap om in te wandelen, te jagen of paard te rijden, slechts een grimmig onderdeel van de schepping, waar bliksem en donder huisde, zo goed als onbegaanbaar voor de mens.

Lucas Gassel, Landschap met de boetedoening van de heilige Hiëronymus, ca. 1540-1550, Museo Soumaya - Fundación Carlos Slim, Mexico-Stad

De uitvinding van de landschapsgenre is toegevallen aan de generatie schilders rondom Breughel de Oude, benoorden de Alpen. Denk even aan dat fabelachtige schilderij van de Terugkeer van de jagers uit Wenen. De vermoeide jagers keren met hun buit terug naar huis, ze ploegen zich een weg door de hoog opgetaste sneeuw. Overal branden open vuren, in de dorpjes beneden wordt geschaatst. In de verte een betoverend landschap van bergen en ravijnen. Je hoort de voetstappen in de sneeuw, de vogels die cirkelen in de lucht, de ijzers van de schaatsers op het ijs. De schemering zet in, de avond komt naderbij. De jagers verlangen naar hun schamele behuizing, van vrouw en kroost. De kijker kan zich gemakkelijk identificeren met de jagers in de kou. Er is een voorgrond, een middenplan in de diepte met de schaatsers en een fabelachtig atmosferisch perspectief in de verte.

In die generatie landschapsschilders neemt Lucas Gassel (circa 1488-1568/69) een belangrijke plaats in. Er is betrekkelijk weinig bekend over zijn leven. Mogelijk is hij geboren in het nabijgelegen Deurne en groeide hij op in Helmond, alwaar zijn vader ook werkzaam was als schilder. Uit het gegraveerde portret van Jacob Binck hebben experts afgeleid dat hij 40 jaar oud moet zijn geweest en dus is geboren omstreeks 1488. We zien een krachtig profiel, met een weelderige haardos van krullen, onder een platte bonnet, met een gerimpelde bloes, onder een met bont afgezette mantel. Zijn portret lijkt meer op een humanist en wetenschapper dan een schilder die elke dag in de penetrante geur van verf zijn penselen doopt.

Lucas Gassel, Vlucht naar Egypte, 1542, olieverf op paneel, Bonnefantenmuseum Maastricht. Langdurig bruikleen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Na de Tweede Wereldoorlog uit Duitsland gerecupereerd, is onder beheer van de Nederlandse Staat in afwachting van restitutie aan de rechtmatige eigenaren of hun erfgenamen. C Fotografie Peter Cox

Inmiddels heb ik de expositie van Lucas Gassel van Helmond al twee keer bezocht. Onder de bijzondere omstandigheid dat het publiek niet in grote getale toestroomt en rustig voor een schilderij stilstaat en geniet. Want er valt veel te genieten. Gassel is de meester van het panoramisch landschap waarin het oog eindeloos kan dwalen. De vroegste ooggetuige is de Vlaamse humanist en schilder Lampsonius die Gassel persoonlijk kende en over hem in zijn Portretten van beroemde schilders in de Nederlanden (in het Latijn) meldde dat hij met ‘gheleerde handt landschap en hut maelt’. Daarmee bedoelde hij dat Gassel veel aandacht besteedde  aan landschappen maar ook aan gebouwen zoals paleizen en boerderijen. Een mix van Brabantse fantasie en werkelijkheid. In de twintigste eeuw is daarvoor een term gemunt: Weltlandschaft, geïdealiseerde en gecomponeerde landschappen als een soort samenvatting van de wereld in al zijn facetten. Met talloze figuurtjes die op het land werken om de oogst binnen te halen, vissers die hun netten uitgooien, kruiers die de boten bevoorraden, soldaten die op hun paard de vrede bewaren en vrouwen met proviand op hun hoofd die met hun kinderen aan de hand op weg naar huis lopen. Landschapsschilder Gassel is dus tegelijkertijd een voorbeeldig schilder van architectuur, met een eindeloos geduld tekende hij ramen, kantelen, bogen, spitsen en portalen. Het woord tekenen is hier op zijn plaats, want hij zette zijn lijnen en contouren eerst uit met houtskool of krijt, om vervolgens de compositie efficiënt in te vullen met de minutieuze detaillering van verhalende elementen. Het grappige is dat Gassel de lijnen als houvast voor zijn compositie niet overschildert, maar vaak zichtbaar laat. Wie goed kijkt ziet dan ook dat hij soms een boerderij heeft getekend, maar dat er uiteindelijk een groep soldaten op paarden voor in de plaats is gekomen. Volgens de catalogus zocht Gassel al schilderend nog naar de juiste compositie en liet hij zich niet sturen door zijn eerste aanzet voor de ondertekening. Hij had dus een vloeiende hand van schilderen en tekenen, zowel bosschages van kreupelhout, met bloeiende vegetatie kon hij overtuigend schilderen als de reiziger die de lange weg aflegt naar het laatste dorp of stadje in de verte. Menigeen zeult ook met een knapzak, een wandelstok en een kalebas als veldfles. Zelf krijg ik het idee dat net als in het werk van Joachim Patinir alle figuranten op hun levensweg zijn geportretteerd, als nijvere mieren die hun bestemming zoeken in het Hemelse Jeruzalem. Dat gedroomde Hemelse Jeruzalem ligt ver weg, achter de horizon, op het verste puntje van een ijzingwekkende bergtop. Gassel schildert aldaar een kleine nederzetting, om uit te rusten en op adem te komen.

Lucas Gassel< Landschap met Christus die een blinde mn geneest, 1540, olieverf op pneel. Stiftung Situation Kunst, Bochum, Duitsland. Langdurig bruikleen uit een particuliere verzameling

Bijbelse onderwerpen als Job op de mestvaalt  wisselt Gassel af met wereldse verlokkingen of zelfs met de winning van koper uit de mijn. Ook in de Bijbelse onderwerpen zit vaak een dubbele betekenis, een parabel of erotisch avontuur, zoals Lot en zijn dochters die de stad Sodom en Gomorra hebben verlaten en nu beurtelings aanliggen bij hun dronken gevoerde vader voor nageslacht. Wie dat verhaal niet kent, mist een intrigerende dimensie van het schilderij. Veel duidelijker is de Vlucht naar Egypte, waar Maria op het ezeltje haar pasgeboren kindje Jezus aan haar boezem koestert, terwijl de vermoeide Jozef in wankele tred beschutting zoekt voor de nacht. Ze worden achtervolgd door de troepen van Herodes die Jezus willen doden. Op het korenveld waar geoogst wordt, misleidt een boer de soldaten. De boer oogst het koren, waaruit de soldaten afleiden dat hij het een paar maanden daarvoor heeft gezaaid. In werkelijkheid is het zaad in enkele uren manshoog gegroeid en denken de soldaten dat Jozef en Maria dus al maanden geleden op deze plek waren. Dit wordt 'het wonder van het koren' genoemd, apocrief  uit de legenda Aurea. Van de Vlucht naar Egypte bestaan meerdere exacte kopieën. Het is niet duidelijk of die kopieën door leerlingen zijn geschilderd in de werkplaats van Gassel, of door tijdgenoten, in zijn stijl. Duidelijk is wel dat er kwaliteitsverschillen zijn. Het schilderij uit het Bonnefanten Museum in Maastricht is naar mijn idee de mooiste uitvoering.

Er bestaan nog al wat lacunes in leven en werk van Lucas Gassel. Ook al toont de expositie interessante documenten, enkele belangrijke vragen over zijn werkwijze kunnen nog steeds niet eenduidig worden beantwoord. Wanneer verliet Gassel Helmond om eventueel verder te werken aan het Brabantse hof van Antwerpen of Brussel? Werkte hij als meester-schilder met een groep assistenten in een atelier?  Wanneer signeerde hij zijn werk met de verstrengelde initialen LG? Deed hij dat pas als het eigenhandig geschilderd was, zonder medewerking van anderen? Voor welk segment werkte hij, de markt, of alleen voor rijke opdrachtgevers? Was hij gefortuneerd en deed hij het schilderen er bij? En maakte hij soms gebruik van andere schilders voor figuren op de voorgrond? Vast staat, dat kan de kijker met eigen ogen aanschouwen, dat sommige belangrijke personages in zijn geëxposeerde schilderijen niet altijd even overtuigend ogen. Dat zou de opmerking van Karel van Mander in zijn Schilderboeck uit 1604 kunnen staven dat hij een veel kundiger landschapsschilder was, dan dat zijn figuren uit de verf komen. Sommige schilderijen zijn als totaal gecomponeerd, daar kloppen de verhoudingen, de personages zijn geïntegreerd, ook al moet je ze soms zoeken in een grot of spelonk.

Toegeschreven aan Lucas Gassel, Panoramisch uitzicht op een Renaissancepaleis met scènes uit het verhaal van David en Batsheba, ca 1540-1550, olieverf op paneel. Wadsworth Atheneum Museum of Art, Hartford CT. The Ella Gallup Sumner and Mary Catlin Sumner Collection Fund

Dat zoeken naar de verhalende elementen is ook een leuke puzzel en daarvoor word je altijd beloond, bijvoorbeeld door een onverwachte ijsvogel of hagedis. Maar de zich zelf kastijdende Hiëronymus is geen aantrekkelijk creatuur, wel zijn karmozijn rode hoed en mantel. De leeuw oogt als een getemd huisdier. Pyramus en Thisbe is een geweldig intrigerend schilderij, de hoofdrolspelers ondergaan hun noodlot bij de bron. Pyramus heeft al zelfmoord gepleegd als Thisbe (kermend van wanhoop) hem niet kan vinden achter de boom. Zonder het te beseffen zitten ze elkaar op de hielen en denken dat de ander voorgoed is verdwenen van de aardbodem. De kijker is getuige van dit drama net als in een opera. Curieus is ook de uitbeelding van het verhaal van David en Bathseba, een bekend liefdesdrama uit het Oude Testament, dat aantoont dat koning David, ooit de overwinnaar van de reus Goliath, snode plannen heeft om de vrouw van zijn opperbevelhebber Uria te schaken. David is zelf heel klein in een toren afgebeeld, je moet hem zelfs zoeken, - de kroon op zijn hoofd verraadt zijn statuur. Waar is Bathseba, de verleidelijke dame? Die houdt zich met haar dienaressen bij een bron. Maar Gassel dompelt zich wel onder in de hedonistische bezigheden van de beau monde. Zij tennissen, kaatsen de bal, flirten in een doolhof of kijken nieuwsgierig door de tralies naar erotische strapatsen. Een wellustige aap aan de ketting vat het tafereel bondig samen. Bathseba houdt zich op in een uiterst klein hoekje van het schilderij, totaal argeloos en onwetend wat haar boven het hoofd hangt. Zij zal zwanger worden van David, haar man Uria zien sneuvelen in de strijd en een kind baren dat als boreling zal sterven als straf voor Davids wellust.

Aan het einde van zijn leven maakte Johannes Wierix een gravure van de oude Gassel. Hier oogt hij aanmerkelijk minder werelds, zijn krullen zijn verdwenen, zijn blik is streng, hij is gekleed in een tabbaard, of werkkiel met palet en penselen in zijn hand. Hier oogt hij als een echte handwerksman in zijn atelier. Er ligt inmiddels een heel leven achter hem. Museum Helmond heeft op heroïsche wijze bijgedragen aan de ontsluiting van zijn kleine maar fijne oeuvre.

Lucas Gassel van Helmond, Meester van het landschap, t/m 30 augustus 2020, Museum Helmond, http://www.museumhelmond.nl. Zie voor de activiteiten die Helmond organiseert http://www.lucasgassel.nl

Publicatie: Lucas Gassel van Helmond. Meester van het landschap. Waanders & de Kunst, 27,50 euro.