Zittende Maria, Maasgebied, ca 1240, Utrecht, Museum Catharijneconvent
Wat is dat toch met middeleeuwse heiligenbeelden? Ze zijn zo prachtig, zo lief, zo troostrijk, ooit zo rijk en nu zo blijvend afgebladderd, ook al is er gerestaureerd. Een tijd terug ontdekte ik zo'n 'genadebeeldje' in een nis in de kerk in IJsselstein: de Onze-Lieve-Vrouw-van-Eiteren Hulp-in-nood. Helaas zijn er nog maar weinig van dergelijke beelden in Nederland, de meeste zijn teloor gegaan in de Beeldenstorm van de 16e eeuw. De eeuwen daarna kwamen er nieuwe modes in de heiligenbeelden, meer getuigend van statuur en macht.
Nu is er de tentoonstelling ‘North & South’ in het Utrechtse Museum Catharijneconvent met heiligenbeelden en altaarstukken uit de periode 1100-1350. Ze zijn afkomstig uit afgelegen dorpskerkjes en musea in Catalonië (Spanje) en Noorwegen. Blijkbaar hebben de Pyreneeën in het zuiden en de fjorden in het noorden ze goed tegen de woedende Reformatie beschermd. Op zich was daar alle reden voor wegens zware repressie van andersdenkenden door de katholieke machthebbers, maar het is eeuwig zonde dat er zoveel kunstschatten vernield zijn. Na de Beeldenstormen deden de Franse Revolutie, de Contrareformatie, de veranderende smaak en de drang naar innovatie de rest.
Detail van het Olav-altaarfrontaal, Trondheim, ca 1300,.Trondheim (Noorwegen), Nidaros Cathedral
Uitgangspunt voor de expositie was het oude Mariabeeld dat het Catharijneconvent in de collectie heeft. Deze 'Zittende Maria' stamt uit 1240 en is behoorlijk gehavend: ze heeft geen kind meer, geen kroon en ook geen armen en toch straalt ze nog steeds. Haar gezicht is lichtroze van kleur met donkerrode blossen. In haar jurk en haar is goud verwerkt. Micha Leeflang, conservator middeleeuwse kunst van het museum, vroeg zich al jaren af: hoe zag haar oorspronkelijke verblijfplaats eruit, wat was haar functie? Waarom is juist dit beeld bewaard gebleven? Door langdurig onderzoek en contacten met het Museum Episcopa in Vic in Catalonië en de Noorse universiteitsmusea in Bergen, Oslo en Trondheim heeft zij gepoogd een antwoord te vinden.
Detail van het altaarfrontaal uit de kerk Santa Cebrià de Cabanyes, Sant Fost de Campsentelles, Vallès Oriental (Catalonië), eerste helft 14e eeuw. Vic, Museu Episcopal
Opmerkelijk: de Spaanse en Noorse stukken lijken heel sterk op elkaar. De composities, de afgebeelde figuren. Je kan niet anders dan concluderen dat er ook in de Middeleeuwen al veel werd gereisd en dat er gedetailleerde uitwisseling was tussen kunstenaars. Het christendom vond eenheid in de culturele uitingen belangrijk. Zo is ook de liturgie van de mis in de katholieke kerk sinds 1215 overal ter wereld ongeveer dezelfde, zodat iedere gelovige zich overal ter wereld thuis voelt in de plaatselijke kerk. Blijkbaar gold dat ook voor de beelden. De tentoonstelling laat dit overtuigend zien.
Wat is er te zien? Kleurrijke panelen met verhalende voorstellingen. Prachtig is het plafond-baldakijn uit een kerk in Val d'Aran in Catalonië. Er hingen in die tijd in de kerken permanente ‘hemels’ boven de altaren. Ook een topstuk is het Olav-frontaal uit Trondheim, dat sinds het ontstaan, slechts één keer Noorwegen heeft verlaten.
De tentoonstelling is prachtig vormgegeven met goudgele en warm rode wanden waar de beelden heel mooi tot hun recht komen. Het stoort me alleen een beetje dat er steeds over 'topstukken' gesproken wordt, in van die ietwat ronkende marketingtaal. Het zijn prachtige nederige beelden veelal uit nederige kerken, waar de plaatselijke bevolking zich door heeft laten troosten en zich aan gehecht heeft. Is dat niet aanprijzing genoeg?
Detail van het Olav-altaarfrontaal, Trondheim, ca. 1300. Trondheim (Noorwegen), Nidaros Cathedral
Het antwoord op de vraag waar ooit de eigen Zittende Maria heeft gestaan: ze had een theatrale, beschutte setting. Ze bekroonde het altaar, waarvoor de mooiste beelden en schilderijen werden gemaakt door de beste ambachtslieden. Ze stond in een tabernakelschrijn (een soort kastje met luiken die konden worden gesloten) bovenop het altaarblok dat was voorzien van een frontaal, een beschilderd paneel. Daarboven was ook nog vaak een baldakijn, een 'troonhemel'.
Aan het eind van de tentoonstelling wacht een hedendaags audiovisueel spektakel, bedacht en gemaakt door Tinker Imagineers, ook vormgevers van de tentoonstelling. Alle puzzelstukjes van de zoektocht naar de oorspronkelijke entourage van de Zittende Maria uit 1240 vallen daar op hun plaats onder de prachtige klanken van het 'Miserere mei, Deus' in de vertolking van het Tenebrae Choir.
Aquamanile (schenkkan) in de vorm van een staande leeuw uit het Rijnland, tweede helft 13e eeuw, Utrecht, Museum Catharijneconvent
De tentoonstelling 'North & South' in Museum Catharijneconvent is nog te zien tot 26 januari 2020, Voor meer informatie: https://www.catharijneconvent.nl/tentoonstellingen/north-and-south/
