Portret van een tuinman, gravure door Francesco Villamena, 1576-1624, C Rijksmuseum Amsterdam
*Op zoek naar soelaas voor pijnlijke aambeien? De Vlaamse veelschrijver Jacob van Maerlant gaf rond 1270 in ‘Der naturen bloeme’ de volgende tip: kook het kruid alruin in zout, water, honing en wijn, maak er dan een zetpil van. Opgelet: dat moet gebeuren vóór de aambeien open gaan. De expositie ‘Middeleeuwse tuinen. Aardse paradijzen in oost en west’ in het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) biedt, onder veel meer, een les in de medicinale eigenschappen van kruiden die voor de middeleeuwse mens nog van levensbelang waren. Behalve alruin hadden ook scheerling, bilzekruid en papaver verdovende eigenschappen, in een kruidentuin groeiden bijvoorbeeld ook planten die werden gebruikt bij aderlaten. Op een steenworp afstand opent de Hortus Botanicus Leiden half mei de expositie ‘Beter met planten’, koop vooral een combiticket om nóg meer aan de weet te komen.
Perzische tuin met de Sassanidische koning Khosrow II en zijn geliefde Shirin, prent, Shahnama van Ferdowsi, Iran, 1500-1600 C Rijksmuseum Amsterdam, bruikleen Koninklijke Vereniging van Vriendin der Aziatische Kunst
Tuinen zijn geen middeleeuwse uitvinding, benadrukt RMO-conservator Annemarieke Willemsen allereerst in het aantrekkelijke publieksboekje. In Mesopotamië werd in het Gilgamesj-epos al 4000 jaar geleden een eeuwige tuin met een boom en een gewijde bron beschreven, Cyrus (ca 600 – 530 v. Chr.) legde tuinen aan in Perzië en de ‘hangende tuinen van Babylon’ waren een van de zeven antieke wereldwonderen.
Gieter van aardewerk, bodemvondst Utrecht, ca. 1575 C Museum Boijmans Van Beuningen
De oorsprong van tuinen in het woestijnrijke Midden-Oosten, rond oases met bomen, water en schaduw, lijkt volgens Willemsen voor de hand te liggen. Met name Perzische tuinen - ons woord paradijs werd afgeleid van het Farsi-woord ‘paridaeza’ - hebben de Griekse en Romeinse tuincultuur beïnvloed: oosterse en westerse tuinen kruisten elkaar al in de oudheid.
De middeleeuwse typen tuinen kregen op de expositie elk een eigen ‘kabinet’ met fraai geïllustreerde manuscripten, schilderijen, prenten, tegels, servies en opgegraven tuingereedschap. Hoogtepunt onder de bruiklenen is een leren valkenkapje – tussen 1500 en 1600 met verschillende stukken touw in elkaar gezet - uit de collectie van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap. Volgens Willemsen is het uitzonderlijk dat zo’n eeuwenoud kapje bewaard is gebleven.
Groentenverkoopster, olieverf, Joachim Beuckelaer, Antwerpen, 1565, C Museum Mayer Van den Bergh, Antwerpen
Na de kruidentuin volgen de moestuin en siertuin, het lusthof, de ‘religieuze’ hortus conclusus voor de uitverkoren Maria en de paradijstuin, in christendom en islam vergelijkbaar voor eeuwig mooi verbeeld.
De middeleeuwse tuinen bleven vooral geënt op Arabische voorbeelden. Willemsen: ‘Dat geldt zowel voor de vormgeving, in vieren gedeeld rondom een waterbron, ommuurd, en meer groen dan gekleurd, als voor de beplanting en verzorging, veelal gebaseerd op kennis uit vertaalde Arabische boeken. Met name tussen de Europese ‘besloten tuin’ (hortus conclusus) en de tuinen in Perzië, Syrië, Palestina en Egypte zijn opvallende overeenkomsten.’ Pas in de Renaissance vonden de 'Romeinse' antieken ook in tuinen hun plek.
Herbarium En Tibi, met 477 ingeplakte planten, waaronder de oudste gedroogde tomaat in Europa, 16de eeuw, een van de eerste wetenschappelijke herbaria, C Naturalis Biodiversity Centre
De Antwerpse schilder Joachim Beuckelaer was beroemd om zijn realistische stillevens van eten. Op de expositie is zijn ‘Groentenverkoopster’ uit 1565, een bruikleen uit het Antwerpse Museum Mayer Van den Bergh. Ze heeft net overvloedig geoogst in de moestuin en is nu bezig haar kersen, frambozen, witte kool, pastinaken enzovoorts uit te venten. Uit het leven gegrepen, je zou graag haar klant zijn.
Het Rijksmuseum Amsterdam leende de gravure ‘Portret van een tuinman’ van Francesco Villamena (1576-1624) uit. Het was Giovanni Orlando, een tuinman in Rome, hier omringd door tuingereedschap waarvan we ook voorbeelden (zie de tweetand) op de expositie vinden. Hij ziet er intens tevreden uit, de tuiniers onder ons begrijpen vele eeuwen later precies waarom.
Binnentuin The Cloisters, New York, C Annemarieke Willemsen
De expositie ‘Middeleeuwse tuinen. Aardse paradijzen in oost en west’ in het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) in Leiden duurt tot en met 1 september. Voor meer informatie over openingstijden, publieksboekje, randprogramma e.d.: http://www.rmo.nl/
De expositie ‘Beter met planten’ in de Hortus Botanicus Leiden duurt van 16 mei tot en met 27 oktober. Voor meer informatie: http://www.hortusleiden.nl
Gelijktijdig begonnen in het RMO: de tentoonstellingen ‘Glas’ en ‘Paestum ervaren’. Zie ook: http://www.rmo.nl
