Maria van Gelre in een blauwe jurk, staande in een besloten hofje, Gelre of Utrecht, ca. 1415, perkament, 18,4 x 13,2 cm, Berlijn Staatsbibliothek zu Berlin. De staande houding van de opdrachtgeefster is heel ongebruikelijk en geeft blijk van de zelfbewuste houding van Maria van Gelre.
Door Lucie Th. Vermij
*In Museum Het Valkhof in Nijmegen is de tentoonstelling ‘Ik Maria van Gelre’ opengegaan. Voor mij een soort Aha-Erlebnis. Negen jaar geleden bezocht ik hetzelfde museum om mij te vergapen aan het rijk geïllustreerde Getijdenboek van Katharina van Kleef. Nu is er weer een tentoonstelling rond weer een prachtig 15e-eeuws gebedenboek: dat van Maria van Gelre, Hertogin van Gelre en Gulik.
Middeleeuwse gebedenboeken zijn handgeschreven boeken, verluchtigd met schitterende miniaturen. Ze zijn de laatste jaren nogal in trek. Laatst was er ook nog een grote tentoonstelling over in het Catharijneconvent te Utrecht. Dit gebedenboek van Maria van Gelre (1380-ca 1428) is een vroege en misschien wel het meest uitgebreide in zijn soort. Het bevat maar liefst 1200 pagina’s, waarvan 180 heiligenlevens. Het is in de volkstaal geschreven en was klaar in 1415. Maria schreef het trouwens niet zelf, zij gaf er opdracht toe. Geschreven is het door broeder Helmich die Lewe in klooster Mariënborn – bij Arnhem. De illustraties werden aangebracht door ambachtslieden uit de omgeving van Nijmegen. Maria financierde het en bemoeide zich actief met de inhoud. Het is heel bijzonder dat een vrouw de opdracht gaf en ook dat ze zelf met een prachtig staand portret in hemelsblauwe jurk zeer prominent is afgebeeld.
Drie heilige vrouwen, Gelre, ca. 1415, perkament, 18,4 x 13,2 cm, Berlijn, Staatsbilbiothek zu Berlin
Het is een beetje ingewikkeld, want die Katharina van Kleef (1417-1476) was óók hertogin van Gelre, zij het een paar decennia later, met een dochter genaamd Maria van Gelre (1434-1463) die weer met de Engelse koning Jacobus trouwde. Het eerder geëxposeerde Getijdenboek van Katharina van Kleef, ook rijk gedecoreerd, werd voltooid in 1460. Maar dit terzijde.
De Maria van Gelre van deze tentoonstelling was de dochter van een Normandische graaf en nicht van de Franse koning. Geboren als Marie d’ Harcourt trouwde zij op 25-jarige leeftijd met Reinoud IV, hertog van Gelre en Gulik. Gelre is zeg maar Gelderland, Gulik ligt zuidelijk daarvan, meer richting Eifel. Reinoud betaalde een enorme bruidsschat voor haar en zij moest voor nageslacht zorgen. Ze was gewend aan het rijke Franse hofleven, was ontwikkeld en erudiet en invloedrijk en nam dat allemaal mee naar Gelderland. Het nageslacht kwam er niet. Wel kwam dat boek. Het ligt al jaren in een doos in de Staatsbibliothek in Berlijn. Te kwetsbaar voor de buitenlucht.
De afgelopen jaren is begonnen met een enorm project om het te restaureren en te digitaliseren. ‘Aanstichter’ was Johan Oosterman, hoogleraar oudere Nederlandse Letterkunde aan de Radboud Universiteit van Nijmegen en curator van deze tentoonstelling. Naarmate het onderzoek naar het werk en de opdrachtgeefster de afgelopen jaren vorderde werd trouwens besloten de focus van de expositie te verschuiven van het boek naar haar persoon. Want de tot nu toe tamelijk onbekende Maria van Gelre bleek in haar tijd politiek en cultureel een prominente rol gespeeld te hebben. Ze wordt in de tentoonstelling vergeleken met koningin Máxima: want ook een erudiete invloedrijke vrouw uit een vreemd land die hier vorstin wordt. Dat lijkt me een beetje een marketingpraatje. Maar deze vrouw centraal zetten past wel in deze tijd en voegt weer wat toe aan inventarisaties als '1001 vrouwen' onder leiding van Els Kloek. Ook in de middeleeuwen waren er veel meer belangrijke vrouwen dan wij nog weten en af en toe zien we een van hen aan de vergetelheid ontrukt. Maria van Gelre was in haar tijd niet de enige invloedrijke vrouw: ook waren daar de Italiaanse schrijfster Christine de Pizan, de Milanese edelvrouw Valentina Visconti, de regentes der Nederlanden Margaretha van Oostenrijk en de vorstinnen Jacoba van Beieren en Elizabeth I van Engeland, om er enkele te noemen.
Hofgezelschap, Gelre, ca. 1415, zilverstift, met inkt geretoucheerd, 17,5 x 22,5 cm, Uppsala, Universitet Biblioteket
De tentoonstelling ‘Ik, Maria van Gelre’ wil een breed beeld bieden van het hofleven van begin 15e eeuw. In tien zalen maken we kennis met een rijke cultuur. Beelden, tapijten, miniaturen, glas-in-lood-ramen, correspondenties, gebedenboeken, sieraden, japonnen... De schilderijen, beelden en objecten zijn gegroepeerd rond thema's als Frankrijk, huwelijk, hertogdommen, devotie, politiek, omgaan met angst, Keulse wereld, herinnerd worden... Daar krijgen we allemaal voorbeelden van. Er ligt correspondentie met de edelen van het Hertogdom Gelre waarin over de opvolging van de kinderloze Maria wordt onderhandeld. Zij deed die onderhandelingen zelf. En in het hart van de expositie staat de ‘schatkamer’, waar twintig pagina’s uit het gebedenboek worden getoond. In een donkere ruimte met mooi uitgelichte vitrines. En vergrootglazen. Want de pagina’s zijn maar klein: ongeveer afmeting A5. Prachtig gedetailleerd priegelig werk. Er liggen grote loepen bij om de details in al hun grootsheid te bewonderen.
Pagina met rijke man en Abraham en het begin van een gebed, Gelre, ca. 1415, perkament, 18,4 x 13,2 cm, Berlijn, Staatsbibliothek zu Berlin
Het is een schitterend project van de Staatsbibliothek in Berlijn om het gebedenboek van Maria van Gelre zichtbaar te maken, al is dat grotendeels digitaal. Je kunt ze thuis in de uitgebreide catalogus en op de computer ook een beetje genieten. Ik had nog wel wat meer werk willen zien, maar dat is te kwetsbaar zei de curator Johan Oosterman. Tijdens deze tentoonstelling worden 40 pagina's beloofd, maar niet allemaal tegelijk. Het zijn er twee maal 20. Halverwege zal er een shift zijn. Maar voor de in de oorspronkelijke handschriften geïnteresseerden: ze zijn online te vinden. Zie: http://bijzonderecollecties.ubn.ru.nl/cdm/compoundobject/collection/p21010coll3/id/1080/rec/1
De expositie ‘Ik, Maria van Gelre. De hertogin en haar uitzonderlijke gebedenboek’ in Museum Het Valkhof in Nijmegen duurt van 13 oktober t/m 6 januari. Voor meer informatie: http://www.museumhetvalkhof.nl
Catalogus:
Ik, Maria van Gelre. De hertogin en haar uitzonderlijke gebedenboek (1380-1429), Museum Het Valkhof / Uitgeverij Waanders, 2018.
