Leden Pinkstergemeente prijzen de Heer, Russel Lee, Chicago 1941, Library of Congress
Gospelmuziek is zwarte religieuze muziek met wortels op de katoenvelden in het zuiden van de VS ten tijde van de slavernij. Ritmisch en hartstochtelijk is het een van de meest invloedrijke muziekstromingen van de 20e eeuw, een pijler onder jazz, soul, pop en hiphop. Museum Catharijneconvent in Utrecht treedt buiten de gebaande paden met een tentoonstelling over gospel. Voor het eerst.
Door Lucie Th. Vermij
Het Catharijneconvent is rijksmuseum voor religieuze christelijke kunstschatten. Maar ook daar wordt beseft dat wanneer er wordt gesproken over de krimpende kerk, dit vooral traditionele autochtone kerken betreft. Veel migrantenkerken, met vaak zeer verschillende achtergronden, bloeien nog steeds. Het museum heeft besloten dit gegeven in zijn collectie en programmering te integreren, met als eerste een tentoonstelling over gospel. Samenstellers zijn curator Rianneke van der Houwen en als co-curator gospelzangeres Shirma Rouse.
‘Gospel. Muzikale reis van kracht en hoop’ opent aanstekelijk met uitvoeringen van ‘O Happy Day’, dat bijna iedereen kent omdat de Edwin Hawkins Singers in 1969 met dit nummer een wereldhit scoorden. Dat zet de toon, het blijft swingen, bij de tentoonstelling hoort een heerlijke audiotour.
Zaaloverzicht gospel-expositie Museum Catharijneconvent
De bezoeker wordt langs de geschiedenis van de gospelmuziek gevoerd vanaf het moment dat er materiaal voorhanden was: foto’s, bladmuziek, geluidsopnamen, historische video- en audiofragmenten, interviews en concerten van de meest iconische gospelartiesten aller tijden. Daarnaast zijn er objecten als de toga van Martin Luther King, een van de eerste Hammond-orgels en de Slavenbijbel die met geselecteerde delen van Gods Woord voor onderwerping moest zorgen.
Er is veel materiaal uit de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw, toen vele duizenden nazaten van slaven door armoede gedreven vanuit het zuiden naar noordelijke steden als Chicago, New York en Philadelphia trokken. Daar zetten ze eigen kerkgemeenschappen op, vaak in leegstaande winkelpanden. Het waren doorgaans kleine gemeenschappen met 25 tot 50 leden, die hun eredienst invulden zoals ze dat gewend waren. Muziek bleef een essentiële rol spelen. Foto’s van een Pinkstergemeente in Chicago in 1941 met vooral vrouwelijke leden laten de zeer uitbundige aanbiddingsstijl prachtig zien.
Gospelzangeres Shirma Rouse, co-curator expositie 'Gospel. Muzikale reis van kracht en hoop' in Museum Catharijneconvent.
Bekende gospelzangers en -zangeressen uit de jaren twintig en dertig waren Paul Robeson, Clara Ward en Sister Rosetta Tharpe, die ook buiten de kerken optraden. Soms zelfs in nachtclubs, wat felle discussies opleverde. Mocht gospel daar wel worden gezongen? En mochten gospelzangers ook wereldse genres beoefenen? Er is veel bladmuziek aanwezig van Thomas Dorsey (1899 – 1993) , de bluespianist die die bijna duizend gospelsongs schreef. Hij werkte nauw samen met zangeres Mahalia Jackson (1911-1972), die muzikaal beïnvloed was door de blues, maar het allerliefst gospel zong.
Er is ook veel aandacht voor de burgerrechtenbeweging in de jaren vijftig en zestig in de VS, waarin gospelmuziek een belangrijke rol speelde. ‘Nobody knows the trouble I’ve seen’ zongen de demonstranten tijden de 87 kilometer lange protestmars van Selma naar Montgomery in 1965, waarbij ze stemrecht en gelijke rechten eisten voor de Afro-Amerikaanse bevolking. Er ging aan deze geweldloze mars een periode van bruut geweld met dodelijke slachtoffers vooraf. De wereld leerde ‘We shall overcome’ kennen toen dominee Martin Luther King dat in Washington zong met vele duizenden demonstranten en Mahalia Jackson aan zijn zijde.
Zaal gospel-expositie met Hammond-orgel
Jackson heeft ook in Nederland een aantal concerten gegeven. Ze trad op Hemelvaart 1964 op in de Utrechtse Jaarbeurs, ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van het Nederlands Bijbelgenootschap. Er kwamen 23.000 hervormde en gereformeerde jongeren op af die helemaal uit hun dak gingen. De ordebewakers waren totaal verrast toen het dolenthousiaste publiek het podium begon te bestormen. Ze vroegen Jackson om een rustig nummer te zingen. Het wonder geschiedde: de storm in de zaal kalmeerde.
Gospelmuziek is niet alleen een Amerikaans verschijnsel. Co-curator Shirma Rouse zingt gospel sinds haar vroegste jeugd, toen ze met haar oma, die Hammond-organiste was, mee naar de kerk ging. In 2022 werkte ze als coach bij het EO-televisieprogramma ‘Amazing Grace’. Ook veel andere Surinaamse en Antilliaanse zangers en zangeressen zijn gevoed door gospelmuziek, waaronder rapper Typhoon. Joany Muskiet en Denise Jannah. Ze vertellen over de gospelmuziek in de jaren zestig in de Wanikakerk in Paramaribo met het Maranatha Mannenkoor en de Surinam Golden Gate Boys.
Aan het eind van de tentoonstelling is een zaal gewijd aan de (pop)muziekstijlen die schatplichtig zijn aan de gospelmuziek: jazz, soul, pop en hiphop. Daar zien we vooral veel platenhoezen. Ook is er aandacht voor de jongste generaties gospelzangers in Nederland, met onder andere video’s van de Holland Methodist Church , clips uit het muzikale feelgood programma ‘Amazing Grace’ en de film ‘Respect’ over Aretha Franklin. Daarnaast kent Nederland veel gospelkoren, ook een overwegend ‘wit’ gospelkoor ‘Miracles’ in Woerden.
Zaal gospel-expositie
Bezoekers krijgen een koptelefoon mee en kunnen overal muziekfragmenten en interviews beluisteren. Vooral de muziek maakt ‘Gospel’ niet alleen tot een informatieve maar vooral ook inspirerende expositie.
De expositie ‘Gospel. Muzikale reis van kracht en hoop’ is te zien tot 10 april 2023.
Museum Catharijneconvent, Lange Nieuwstraat 38, 3512 PH Utrecht
https://www.catharijneconvent.nl/tentoonstellingen/gospel-muzikale-reis-van-kracht-en-hoop/
Trailer: https://vimeo.com/750023995
Playlist Gospelmuziek:
https://www.catharijneconvent.nl/gospel-muziek/
In het Utrechtse filmtheater Louis Hartlooper zijn in het kader van de Gospel-tentoonstelling elke week twee films te zien: ‘Amazing Grace’ met Aretha Franklin en ‘Jazz on a Summer’s Day’ met o.a. Mahalia Jackson.
Museum Catharijneconvent: affiche gospel-expositie
