c Emmy Andriesse, Universiteitsbibliotheek Leiden, Bijzondere Collecties
* Onder de naar schatting 40.000 ondervoede stadskinderen die in de Hongerwinter van 1944-45 vanuit de Randstad naar – vooral - Groningen, Friesland, Drenthe en Overijssel werden geëvacueerd, was ook Paul van Vliet. De cabaretier is een van de zeven hoofdrolspelers op de expositie ‘Naar de boeren! Kinderevacuaties in de Hongerwinter’ in het Verzetsmuseum in Amsterdam. Toen kinderen in de leeftijd van negen tot twaalf jaar, inmiddels horend tot de laatste groep Nederlanders die de Tweede Wereldoorlog nog zelf heeft meegemaakt.
Het lot van kinderen tijdens de Hongerwinter was geen vergeten maar wel een verwaarloosd verhaal geworden, stelde conservator Karen Tessel vast. Want hoe beleefden al die kinderen ook alweer de verschrikkelijke honger en het loodzware vertrek uit de Randstad? (‘De poepton werd naar boven gehesen om de inhoud overboord te kieperen. Maar hij was te zwaar geworden en viel bij het ophijsen terug. We kregen de inhoud over ons heen…’)
Waarom, hoe en door wie werden de evacuaties precies georganiseerd? De opmaat naar de Hongerwinter was het verbod op voedseltransporten vanuit de landbouwgebieden naar het westen na Dolle Dinsdag in september 1944. Nadat de Duitsers het verbod begin november hadden opgeheven, bleef de aanvoer door gebrekkige transportmiddelen uiterst moeizaam. De bezetters namen geregeld voedsel in beslag, in de winkels was tenslotte bijna niets meer te koop. De hongersnood kostte 20.000 mensen het leven.
Op initiatief van ir. S.L. Louwes, directeur-generaal van de voedselvoorziening, kwamen de gezamenlijke kerken die naargeestige winter in actie. Verrassend: in het geheim gestimuleerd door de Duitsers, bang als ze waren voor een volksoproer door de honger. Het voor dat doel opgerichte Interkerkelijk Bureau verzorgde maaltijden en ouders van verzwakte kinderen konden zich daar aanmelden voor evacuatie. De kerken wisten voor zo’n 16.000 kinderen opvang te regelen. Ook de Duitsgezinde Nederlandsche Volksdienst (NVD) regelde evacuaties, volgens de informatie op de tentoonstelling vaak via NSB-burgemeesters: ‘De meeste ouders willen hun kind liever niet meegeven aan deze organisatie, maar de nood is zo hoog dat velen het toch doen.’ De NVD bracht 8000 kinderen onder.
Er werd gebruik gemaakt van alles wat voorhanden was: vrachtschepen, autobussen en treinen, maar ook brandweer- en vuilniswagens. Desnoods gingen de kinderen ook lopend en fietsend op pad. De transporten gebeurden vaak ’s nachts uit angst voor bombardementen. Geen overbodige veiligheidsmaatregel, blijkt uit een herinnering van Paul van Vliet: ‘We werden beschoten! De schipper riep: rennen en zoek dekking! Ik heb toen achter een dijkje van angst in mijn broek geplast.’ Negen jaar oud kwam hij vanuit Den Haag terecht in het Friese Garijp, waar hij ‘een totáál verfriest boerenjongetje’ werd dat nooit meer Hollands sprak. ‘Ze lachten je in het begin uit, om hoe je eruit zag, om hoe je praate, hoe je gekleed was. Na school pakte ik snel mijn klompen en rende op kousenvoeten naar huis. Dan kwamen de jongens achter me aan en dan stond ik met klompen om me heen te maaien om ze van het lijf te houden. Ik kwam wanhopig bij mijn pleegfamilie. ‘Ah, dat gaat wel over, houdt wel op, flink zijn’, zeiden ze dan.’
Flink zijn, er zat ook voor de anderen niets anders op. Tineke Buisman-Meijer uit Amsterdam, toen 12, kwam terecht in het Noord-Hollandse Winkel: ‘Ik had behoorlijk heimwee, maar daar schoot je toch niks mee op, zo nuchter was je dan ook wel weer. Het duurde lang, het duurde vreselijk lang.’
Nelly Struijk van Bergen- De Haer (toen 12, uit Amsterdam, ging naar Winschoten) haalt in de herinnering terug hoe het was om altijd honger te hebben: ze werd er heel moe en suffig van. De expositie is een gezamenlijk project van het Verzetsmuseum, ENTROP&DEZWARTFILMS (maakte de documentaire ‘Naar de boeren!’) en UNICEF Nederland, met Paul van Vliet als ambassadeur.
De expositie ‘Naar de boeren! Kinderevacuaties in de hongerwinter’ in het Verzetsmuseum Amsterdam duurt van 30 september tot en met 12 april. Voor meer informatie: http://www.verzetsmuseum.org. De trailer van de documentaire is te zien via: https://vimeo.com/104343635. Deze is, mits geheel gepubliceerd, vrij te gebruiken.
'Kinderen worden per schip naar Friesland gebracht, Den Haag (1944-1945)', credits Menno Huizinga/Nederlands Fotomuseum. Dit is de enige foto die van de kinderevacuaties tijdens de Hongerwinter is overgeleverd.
