Don Eddy, Blue Caddy, 1971, Collectie Centraal Museum
Glanzende auto’s uit de jaren zestig en zeventig, neonreclames, spiegelende etalages: doeken op groot formaat en méér dan realistisch geschilderd. Het is niet werk dat je vaak in musea ziet. De namen van de schilders zijn niet heel bekend. Interessant is de tentoonstelling ‘Op scherp: fotorealisme nader bekeken’ in het Centraal Museum wel. Je kunt er op veel verschillende manieren naar kijken.
Door Lucie Th. Vermij
Het Centraal Museum maakt regelmatig een speciale selectie uit het eigen depot als startpunt voor een expositie, die dan van alle kanten bekeken wordt, bevraagd en van hedendaagse reacties voorzien. Het museum bezit een unieke collectie fotorealistische schilderijen uit het voormalig museum Hedendaagse Kunst-Utrecht (1964-1989) met dichter Wouter Kotte als directeur. Kotte zette vol in op het verzamelen van dit genre. In 1989 fuseerde Hedendaagse Kunst Utrecht met het Centraal Museum
Het fotorealisme, ook wel hyperrealisme genoemd, is een stroming uit Amerika van eind jaren zestig. Een groep jonge kunstenaars focuste op het zeer precies schilderen van alledaagse taferelen, met foto’s als basis. Dit gebeurde op extreem groot formaat. Ze kozen advertenties als onderwerp, of foto’s van Amerikaanse straatbeelden: auto’s, etalageruiten en neonreclames. Ze speelden met kadrering, scherptediepte en de weerkaatsing van licht en zetten zich expliciet af tegen de abstracte kunst die in die tijd dominant is in musea en op kunstopleidingen. En stelden vragen bij de groeiende invloed van de beeldcultuur op de maatschappij. Het waren voornamelijk mannelijke kunstenaars met mannelijke fantasieën.
Malcolm Morley, Ship's Dinner Party, 1966, Collectie Centraal Museum Utrecht
Lange tijd is er nogal neergekeken op de stroming. Gerenommeerde critici bestempelden het als ‘rotzooi’. Technisch knap, maar artistiek van laag allooi, was de heersende opinie. Toch stond het fotorealisme wel éven centraal in 1972 op Documenta in Kassel, wat internationaal korte tijd tot diverse museumaankopen leidde. In Nederland met name door het Boijmans Van Beuningen en het Van Abbemuseum. Daarna ebde de interesse echter al snel weer weg.
De tentoonstelling ‘Op scherp’, samengesteld door gastcurator en kunstcriticus Esmee Postma, kijkt kritisch naar de Utrechtse collectie en bevraagt zowel de makers als de afgebeelde taferelen. De eerste twee zalen tonen vooral het Amerikaanse fotorealisme uit de beginperiode. Hier zijn werken te zien van pioniers als John Salt, Howard Kanovitz en Richard Estes, veelal afkomstig uit de eigen collectie. Blikvanger is ‘Blue Caddy’ (1971) van Don Eddy (1944) en het meer dan twee meter grote werk ‘Ship’s Dinner Party’ (1966) van Malcolm Morley. Ook spraakmakend is ‘Torso (Marsha)’ (1972) van John Kacere, waarop een witte damesonderbroek centraal staat die zich spant om de heupen van een jonge vrouw. De werken vergroten de wereld van welvaart uit.
John Kacere, Torso (Marsha),1972 Collectie Centraal Museum
Het moge duidelijk zijn: Postma is van oordeel dat de getoonde werken meer aandacht en respect verdienen, maar ze zegt erbij: er hangt een verhaal omheen dat ook verteld moet worden, zoals telkens weer: dat van het ontbreken van vrouwelijke kunstenaars en van kunstenaars van kleur. Zij breidt de fotorealistische canon dan ook uit met werken van kunstenaars als Audrey Flack, die geen auto’s schilderde, maar fonkelende juwelen en vrouwelijke iconen. ‘Secret Spaces’ (1972) van de Amerikaanse Joan Semmel (1932), in bruikleen van Tate, biedt tegenwicht aan de male gaze van John Kacere en andere mannelijke fotorealisten. ‘Secret Spaces’ is een hyperrealistisch intiem zelfportret: de kunstenaar schildert delen van de huid: haar armen, buik, benen, plooien. Ook mooi is de Canadese Allison Katz met vervreemdende schilderijen van haar oma die naar beeldende kunst kijkt. Indrukwekkend is het werk de Kameroense Alida Ymele die migrantenvrouwen half-transparant afbeeldt, even onzichtbaar als het werk dat ze doen. En van de Enschedese kunstenares Bobbi Essers, die collages schildert op basis van smartphonekiekjes van haar Gen Z-vriendengroep. De Amerikaanse Issy Wood schilderde het interieur van een blauwe auto, net als Don Eddy, maar voegt daar happy onions aan toe in ‘Convertible with happy onions’ (2023). De Brits-Amsterdamse kunstenares Esiri Erheriene-Essi reageert met ‘Main Lounge drinks on the Queen Mary’ (2023), dat ze speciaal voor deze tentoonstelling maakte, op ‘Ship’s Dinner Party’ van Malcom Morley. Ook op haar schilderij is een groep mensen op een cruiseschip te zien, maar hier zijn de afgebeelde personen zwart.
Robert Cottingham, Vision, 1973, Collectie Centraal Museum Utrecht
In de laatste zaal laat het kunstenaarscollectief Britto Arts Trust uit Bangladesh zien dat consumptie een politieke keuze is. De zaalvullende installatie ‘Rasad’ (2022), die in 2022 ook al in Documenta te zien was, bestaat uit een tot in detail nagebouwde marktkraam uit Bangladesh die te betreden is en vol staat met westerse producten.
Een vluchtige blik op de werken is niet genoeg, leert deze tentoonstelling. Beter kijken is het devies, zo betoogt ook hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam Hanneke Grootenboer in haar essay in de catalogus. De tentoonstelling roept de vraag op of we überhaupt nog wel met het blote oog naar de wereld om ons heen kijken, of dat we die vooral nog indirect via foto’s ervaren. Deze schilders schilderen niet de werkelijkheid, zij schilderen foto’s. Fotorealisme is volgens Grootenboer niet oppervlakkig; zij heeft de oppervlakkigheid van het dagelijks leven als onderwerp. Het is een spel met illusie en nodigt uit tot grotere betrokkenheid bij het werk.
- De tentoonstelling ‘Op scherp: fotorealisme nader bekeken’ in het Centraal Museum in Utrecht is te zien tot en met 9 juni 2024.
- Centraal Museum, Agnietenstraat 1, 3512 XA Utrecht.
- Website: https://www.centraalmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/op-scherp
- Catalogus: Hanneke Grootenboer en Esmee Postma, Op scherp: fotorealisme nader bekeken, 128 blz, € 29,95, uitgeverij Wbooks, ISBN: 9789462586192.
Jhonie van Boeijen. Girls Night, 2021 copyright Jhonie van Boeijen
