Tsarevitsj Aleksej Nikolajevitsj, Portret van een militair, z.j. aquarel op papier, c GARF, State Archive of the Russian Federation
*Michail Piotrovsky, directeur van de Hermitage in St. Petersburg, benadrukt in de catalogus bij de expositie ‘1917. Romanovs & Revolutie. Het einde van een monarchie’ in de Hermitage Amsterdam dat de impressies van de revolutie in de hoofden van zijn landgenoten de laatste tijd een vreemde mix zijn: het is onmogelijk feiten van fictie maar ook emoties van elkaar te scheiden. En Europeanen raken volgens hem onvermijdelijk verstrikt in de mythische wirwar van figuren als Raspoetin en de maalstroom van opstanden, staatsgrepen en bestormingen. De expositie presenteert de feiten echter helder: de laatste tsaar functioneerde zo ontluisterend zwak dat hij – niet in de laatste plaats door het vele bloedvergieten - zijn eigen graf groef.
Het lot van de familie is des te tragischer met zoveel persoonlijke spullen nabij, want daar liggen ze toch maar: een tekening van tsarevitsj Aleksej, het laatste dagboek van tsarina Alexandra en een van de bajonetten waarmee Nicolaas II en zijn gezin in de nacht van 17 op 18 juli 1918 in Jekaterinenburg door bolsjewieken werden vermoord. Enzovoort, onder de enorme variatie aan privébezit dat tijdens het geweld van de revolutie en aansluitende periode ongeschonden is gebleven, zijn bijvoorbeeld ook baljurken en uniformen.
Grootvorstinnen Olga, Tatjana, Maria en Anastasia en tsarevitsj Aleksej op een bankje in een park, na 1910, fotograaf onbekend, c GARF, State Archive of the Russian Federation
De Romanovs kregen tot niet al te lang geleden alle zonden en misdaden in het Russische Rijk in de schoenen geschoven; de Russisch-orthodoxe kerk oordeelde de tijd op 14 augustus 2000 inmiddels rijp om Nicolaas, zijn vrouw, zoon en dochters Olga, Tatjana, Maria en Anastasia heilig te verklaren. In het gezelschap van 853 landgenoten – vooral geestelijken – die ten tijde van het communisme waren vermoord. Het hoogste college van de kerk tekende daar overigens wel bij aan – verstandig, het besluit riep onder Russen met historisch besef ook controverses op - dat de heiligverklaring geen goedkeuring van het beleid van de laatste tsaar betekende. Volgens Piotrovsky worden ze als heilige martelaren nu in de eerste plaats als symbool van onschuldig bloed beschouwd: ‘De Romanovs zijn het sprekende symbool van de Russische Revolutie, al gaat deze niet alleen over één familie maar over een heel rijk.’
Alexander II stierf in 1894, de officiële kroning van zijn zoon Nicolaas II was anderhalf jaar later in Moskou. Er is een filmopname van gemaakt: magische beelden van pracht en praal. Het traditionele uitdelen van cadeaus aan de bevolking op het Chodynka-veld draaide uit op het eerste bloedbad onder zijn bewind. In de massale mensenmassa liepen ze elkaar onder de voet: officiële cijfers meldden 2690 slachtoffers, waarvan 1389 dodelijke. De tsaar en tsarina bezochten overdag de gewonden in ziekenhuizen, maar gingen ’s avonds naar een bal, niet speciaal bevorderlijk voor hun populariteit. Vanaf 1902 volgde er een golf terroristische aanslagen op duizenden politieagenten, legerofficieren, ambtenaren, geestelijken, ministers en gouverneurs. In januari 1905 probeerden ongewapende demonstranten een petitie met een verzoek voor hervormingen aan te bieden bij het Winterpaleis in St. Petersburg. De tsaar was uit angst voor rellen de stad uit. De paleiswacht opende het vuur, het officiële dodental van deze ‘Bloedige Zondag’ bedroeg 130 doden en 299 gewonden.
Ilja Repin, Portret van tsaar Nicolaas II, 1895, olieverf op doek, c State Hermitage Museum, St. Petersburg
Bang geworden door de revolutionaire sfeer – dat vuur was ook flink opgestookt door de verloren oorlog met Japan – haastte Nicolaas II zich eindelijk in te stemmen met de installatie van een Doema en het opstellen van een grondwet. De aards conservatieve tsaar zou de activiteiten van deze volksvertegenwoordiging stelselmatig dwarsbomen en herhaaldelijk zijn recht op ontbinding gebruiken. Desastreuzer koers voor het lot van de Romanov-dynastie was niet denkbaar.
Alexander Münninghof vond in het Koninklijk Huisarchief aantekeningen van de jeugdige koningin Wilhelmina over de ‘Vredesboodschap’ die Nicolaas II (familie, haar grootmoeder Anna Paulowna was een Romanov) in 1898 naar de Vredesconferentie in Den Haag stuurde. Terugblikkend schreef ze in 1902: ‘Bij mij rees de vraag, is Keizer Nikolaas te goeder trouw? Is het mogelijk dat een vorst een zoo weinig praktische blik heeft dat hij zulke idealistische pogingen waagt? Hadden zijn moeder of zijne vrouw hem daartoe bewogen? Of was het ter bereiking van politieke doeleinden dat het vredeswoord gesproken is? Voor mij is de keizer een onoplosbaar raadsel.’
De expositie ‘1917. Romanovs & Revolutie. Het einde van een monarchie’ in de Hermitage Amsterdam duurt tot en met 17 september. Voor meer informatie: http://www.hermitage.nl
Het Sirenenbouoir van tsarina Alexandra Fjodorovna na de bestorming tijdens de Oktober Revolutie in 1917, foto Karl Kubesc, c State Hermitage Museum, St. Petersburg
