Judith Leyster, Zelfportret achter ezel, ca 1640, National Gallery of Washington
*De expositie ‘Hollandse zelfportretten. Selfies uit de Gouden Eeuw’ in het Mauritshuis inventariseert met zevenentwintig voorbeelden een genre dat in de zeventiende eeuw veel populariteit genoot. De portretten hangen in een fraai decor van spiegels: bezoekers zien ook zichzelf en kunnen voor de ‘total experience’ een selfie maken met Rembrandt, Judith Leyster, Jan Steen of Huygh Pietersz Voskuyl. De schilderijenproductie in de zeventiende eeuw was groot, een zelfportret werd gemaakt voor thuis, maar kon ook worden gebruikt om opdrachtgevers te overtuigen niet bij de concurrent aan te kloppen.
Oog in oog met de uiteenlopende kunstenaars die het Mauritshuis selecteerde, welt – vergelijkbaar met de onvermijdelijke ontmoetingen met fotografen van hedendaagse selfies - een snelle aandrang tot schifting op. Er zijn zelfportretten bij waar ijdelheid de boventoon lijkt te voeren. Nee, we noemen geen namen, conservator Ariane van Suchtelen wijst er in de catalogus niet voor niets op dat pas aan het eind van de achttiende eeuw (het begin van een periode die later als Romantiek is aangeduid) een nieuw mensbeeld ontstond waarbij de eigen individualiteit centraal kwam te staan: ‘Vóór die tijd werd een persoonlijkheid in de eerste plaats volgens algemeen vaststaande categorieën en types gedefinieerd (….). Het is daarom een anachronisme om een zelfportret uit de pre-romantische tijd als een psychologische zoektocht te interpreteren.’
Hugh Pietersz Voskuyl, zelfportret, ca 1638, Galerij Prins Willem V, collectie Mauritshuis
Maar Van Suchtelen weet natuurlijk ook ‘dat de neiging om vanuit onze eigen moderne leefwereld ideeën, gedachten en gevoelens op de geportretteerden te projecteren bijna niet te onderdrukken is’. Vooral niet proberen, de ontmoeting met de levenslustige Judith Leyster in het Mauritshuis zal voor de meesten van ons tenslotte eenmalig zijn: haar virtuoze zelfportret (c. 1630/32) komt uit de collectie van de National Gallery of Art in Washington. Dat geldt ook het vrolijke zelfportret als luitspeler van Jan Steen (c.1663/65): het is een bruikleen van Museo Thyssen-Bornemisza in Madrid.
Huygh Pietersz Voskuyl met zijn warrige haardos en indringende blik komt van dichtbij: zijn zelfportret uit 1638 – hij was toen zesenveertig - hangt gewoonlijk in de Galerij Prins Willem V aan de andere kant van het Binnenhof. Voskuyl was de zoon van een Amsterdamse bontwerker, er zijn maar een paar schilderijen van hem bekend, er wordt vermoed dat hij misschien samen met (een van) zijn broers in de eerste plaats actief was in de kunsthandel. Dat is spijtig, zegt Van Suchtelen terecht: ‘Zijn portret getuigt van een bijzondere originaliteit en verbeeldingskracht.’ Rembrandt schilderde, tekende en etste zichzelf zo’n tachtig keer: het Mauritshuis zelf is in het gelukkige bezit van het portret dat Rembrandt in 1669 schilderde, het jaar van zijn dood.
Jan Steen, Zelfportret als luitspeler, ca 1663/65, Museo Thyssen-Bornemisza, Madrid
De Rotterdammer Adriaen van der Werff voegde in 1699 aan zijn zelfportret een portret van zijn vrouw en dochter toe. Dat het de schilder voor de wind ging is duidelijk: hij draagt een rood fluwelen mantel en een gouden keten met portretpenning van zijn broodheer, keurvorst Johann Wilhelm van de Palts. Van der Werff prees het portret in autobiografische notities zelfbewust als ‘het alderbeste en fraeyste werk, hetgene hij van sijn leven heeft gemaekt, en zulx noch tot eene gedagtenisse in zijn familie werd bedwaerd’. De Poolse koning August II wilde het graag kopen toen hij 1710 tijdens een rondreis bij Van der Werff op huisbezoek kwam. Daar piekerde de kunstenaar niet over. Nederland mag niet mopperen: het kwam terecht in de collectie van het Rijksmuseum.
De expositie ‘Hollandse zelfportretten. Selfies uit de Gouden Eeuw’ in het Mauritshuis duurt tot en met 3 januari. Voor meer informatie: http://www.mauritshuis.nl
Zaalimpressie, fotograaf c Ivo Hoekstra, Mauritshuis Den Haag. Het portret rechts is van Adriaen van der Werff
