Anti Drone Tent, Sarah van Sonsbeeck, 2013, courtesy Annet Gelink Gallery Amsterdam, kloostergang Catharijneconvent, eigen foto
Door Lucie Th. Vermij
*Shelter. Onderdak. Bescherming. Het is een woord dat veel oproept in deze tijden dat overal de grenzen dicht gaan en vluchtelingen en migranten zich maar moeten zien te redden. Het prachtige beeld van een goudkleurig aluminium minitentje roept meteen gemengde gevoelens op.
In het Museum Catharijneconvent in hartje Utrecht is ter gelegenheid van het 550-jarig bestaan van het pand een nieuwe tentoonstelling: 'Shelter'. Het was 1468 toen het gebouw waarin Museum Catharijneconvent is gevestigd werd betrokken door de kloosterorde van de karmelieten. Kloosters waren plekken waar mensen in nood bescherming en onderdak konden vinden. Shelter. Daarna deed het eeuwen dienst onder meer als ziekenhuis. Voor deze tentoonstelling is artistiek directeur Bart Rutten van het nabijgelegen Centraal Museum uitgenodigd als gastconservator, om uit 'zijn' museum werken te kiezen rond dat thema, en zijn 'collectie' te laten confronteren met de vaste collectie van het Catharijneconvent. Een opmerkelijke samenwerking.
Voor wie het niet kent iets over de achtergrond van het museum dat er sinds 1979 huist en dat een verzamelplek is voor religieuze kunst. Het is een rijksmuseum maar wordt geleid door vier stichtingen: de stichting Aartsbisschoppelijk Museum, de stichting Bisschoppelijk Museum Haarlem, de stichting Oudkatholiek Museum, en de stichting Protestantse Kerkelijke Kunst. De laatste jaren proberen ze steeds meer een algemeen publiek te trekken, met tentoonstellingen over Maria, of over middeleeuwse miniaturen. Hoe seculier onze huidige samenleving tegenwoordig ook mag zijn, het christendom is nog steeds de bakermat van onze beschaving.
Op achtergrond: Kompositie Daan van Golden, 1971, collectie Centraal Museum, Utrecht, bruikleen Instituut Collectie Nederland 1987. Op voorgrond: Christus op de koude steen, 2015. Collectie Museum Catharijneconvent
Terwijl kerken steeds verder leeg lopen groeit de rol van musea. Je zou kunnen zeggen dat die steeds meer de plaats van kerken innemen. Plekken van rust, stilte, schoonheid en contemplatie, waar de bezoeker zich even terug kan trekken uit de hectiek van onze samenleving en stilstaan bij de kwetsbaarder kanten van het leven. Dit museum is extra bijzonder omdat het midden in de drukke stad zoveel stilte, ruimte en historie ademt. Het is alleen als een bijzondere ervaring om door het gebouw te dwalen. De lichtinval is er prachtig en de tijd lijkt er te hebben stilgestaan. Mensen die op zoek zijn naar schoonheid, zingeving en spiritualiteit kunnen zich er laven.
Maar men is zich wel bewust van de oorsprong van het gebouw en de behoefte aan shelter, ook in onze tijd. Opvang is in onze tijdgewricht steeds meer aan het verdwijnen, of het nu gaat om mensen met psychische of financiële problemen, of mensen die op drift zijn geraakt door geweld en armoede elders in de wereld. Daar maakt deze tentoonstelling je wel weer even bewust van.
Anti Drone Tent, Sarah van Sonsbeeck, 2013, courtesy Annet Gelink Gallery, eigen foto
Het dichtst bij het thema 'Shelter' staat het werk 'Anti Drone Tent' van de Amserdamse kunstenaar Sarah van Sonsbeeck. Zes goudkleurige tenten staan in de kloostergang. Prachtig valt die gang binnen uit de binnentuin. De tenten glanzen je tegemoet. Ze zijn gemaakt van goudkleurig folie aluminium, materiaal dat we tegenwoordig associëren met reddingsdekens voor drenkelingen. Het roept beelden op van de duizenden tenten in honderden vluchtelingenkampen, overal in de wereld en zo weinig mogelijk bij ons in Europa, waar we liefst zo weinig mogelijk aan willen denken. Het is ongemakkelijk en bitter in dit mooie museum, want hoe veilig is de shelter daar. Wat zijn hun verhalen? Wat is hun perspectief?
We The People (detail), Danh Vo, 2011-2014, The Ekard Collection
Het tweede beeld dat raakt aan de vluchtelingencrisis treft is 'We the people' van de Deens-Vietnamese kunstenaar Danh Vo. De titel verwijst naar de eerste drie woorden van de Amerikaanse grondwet. Het is een enorm stuk staal uit een exacte kopie van het Vrijheidsbeeld in New York. Hij is gemaakt in Shanghai. De replica in 250 stukken gezaagd die nu over de hele wereld te zien zijn. Het is een werk dat hij maakte van 2011 tot 2016, maar nu – met Trump aan het bewind in de VS die alle migranten buiten wil houden – is de werkelijkheid van het land van dat Vrijheidsbeeld tamelijk huiveringwekkend.
De tentoonstelling is opgedeeld in twee delen. Ik moet zeggen: het is een beetje onduidelijk en niet vanzelf te vinden. Wie denkt naar een tentoonstelling te gaan bedenkt niet dat je óók de hele vaste opstelling moet doorkruisen. Er is een tentoonstellingsgedeelte op de bovenetage en er zijn werken tussen de bestaande collectie geplaatst. Daar loop je er onverwacht tegenaan en vind je een jurk van ontwerper Jan Taminiau (aan wie momenteel een grote tentoonstelling gewijd is in het Centraal Museum) in een vitrine met priestergewaden. Of een levensecht beeld van een dakloze vrouw ('Derelict woman' van Duane Hanson) onder een kruis waar Jezus aan hangt. Ze lijkt te zijn ingestort op de koude stenen vloer. Hoezo shelter?
Refter Museum Catharijneconvent met op de vloer Derelict Women, Duane Hanson, 1971, Collectie Centraal Museum Utrecht
Op de bovenverdieping staat naast de tentoonstelling 'Shelter' ook een nieuwe opstelling 'Rembrandt en de Gouden Eeuw', met zestiende- en zeventiende-eeuwse schilderkunst. Ook hier zijn twee werken uit het Centraal Museum toegevoegd, te weten 'Joods meisje', geschilderd door Marlene Dumas, en een recente aanwinst, 'Piëta' van Nola Hatterman. Hatterman beeldt een zwarte Jezus af – scandaleus in de jaren 1950 en een halve eeuw later nog steeds een opvallende verschijning in een museum voor religieus erfgoed. Er zijn ook diverse films te zien, zoals 'The New Dress' van Roy Villevoye en Jan Dietvorst. In de film wordt de inmiddels hoogbejaarde non Majella Hoppenbrouwers geïnterviewd over haar ervaringen in Papoea-Nieuw-Guinea waar zij in de jaren vijftig in de zending werkte.
Het is een wondere belevenis: al die kunstschatten uit de kerkgeschiedenis en de moderne kunst vermengd. Werken van Rembrandt en dan ineens een van Marlene Dumas daartussen. En een hele goede zet: het brengt de oude kunst meer tot leven.
The Jewish Girl, Marlene Dumas, 1986, Collectie Centraal Museum Utrecht
De expositie duurt tot en met 9 september. Voor meer informatie: http://www.catharijneconvent.nl/
Auteur: lthvermy@xs4all.nl
Filmpje over het gebouw:
