Hoed met kogelgat gedragen door Ernst Casimir van Nassau-Dietz bij het beleg van Roermond in 1632. Collectie Rijksmuseum
*De hoed met kogelgat die vertelt hoe Ernst Casimir van Nassau-Dietz in 1632 zijn leven verloor tijdens het beleg van Roermond onder leiding van zijn neef Frederik Hendrik, spreekt sinds jaar en dag tot de verbeelding in de vaste collectie van het Rijksmuseum. Op de expositie '80 Jaar Oorlog. De geboorte van Nederland' ligt de hoed vlakbij het bebloede hemd van zijn zoon Hendrik Casimir, gesneuveld tijdens de bestorming van een fort in Hulst in 1640. Piet Hein ('Zijn daden benne groot') kan op een tentoonstelling over de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) natuurlijk niet ontbreken, maar glorieus heldendom is ook voor hem dit keer niet weggelegd.
Hooggeboren slachtoffers - van de vier broers van Willem van Oranje stierf er bijvoorbeeld maar één een natuurlijke dood - waren onder de ontelbaar velen van alle rangen en standen die aan beide zijden het leven verloren. En wie nog mocht denken of hopen dat 'wij' schonere handen hadden dan de vijand, leert door de gelijknamige tv-serie en deze expositie gauw anders. Sterke troef in de bewijsvoering van conservator/samensteller Gijs van der Ham: alle objecten dateren uit de tijd zelf.
Ruiterharnas van Maurits, Noordelijke Nederlanden, ca. 1590-1595, gezwart en verguld ijzer, bruin leer en hout, 170 x 73 x 45 cm, Wenen, Kunsthistorisches Museum
Hoogleraar moderne geschiedenis Judith Pollmann analyseert in het begeleidende boek hoe de herinnering aan de strijd - 450 jaar geleden begonnen als 'gewone' burgeroorlog die enorm veel leed veroorzaakte - om politieke redenen geleidelijk veranderde in een sterk versimpelde populaire versie, het eigen slachtofferschap zwaar aangezet, de Spaanse tirannie extra beklemtoond: 'Tot 1945 was de Tachtigjarige Oorlog in Nederland het belangrijkste historische ijkpunt voor goed en fout. Tijdens de Duitse bezetting verwezen verzetsgroepen naar de geuzen als hun historische rolmodel en verzetsbladen ontleenden hun titels aan geuzenliederen.' Daarna verloor onze strijd tegen die vermaledijde Spanjaarden zijn rol als ijkpunt: 'Goed en fout werden nu afgemeten aan de recente Duitse bezetting en de Holocaust.'
Pollmann kan er intussen niet precies de vinger opleggen waarom de Tachtigjarige Oorlog in 2018 toch nog steeds niet helemaal uit de politieke werkelijkheid is verdwenen. Als voorbeelden noemt ze politici die ervoor pleiten alle kinderen vertrouwd te maken met de betekenis van het Wilhelmus en het voorstel een nationale feestdag aan de Opstand te koppelen. Politici zoeken volgens haar 'een symbool van verbondenheid en vertrouwen daarbij op dat oude verhaal'. Haar conclusie: 'De geschiedenis van de gruwelijke burgeroorlog zit, alle inspanningen van historici ten spijt, nog steeds onder het tapijt dat er in de zeventiende eeuw over is uitgerold.'
Anoniem, Fragment van een monument uit de dorpskerk van Doorn, ca 1510-1530, gepolychromeerd kalksteen, Judaskus, Amserfoort, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, verborgen onder de vloer tijdens de Beeldenstorm van 1566
Terug naar de hoed van Ernst Casimir, naar het bebloede hemd van Hendrik Casimir, de afgehakte hoofden van Egmont en Hoorne, het bloedbad van Naarden, de katholieke martelaren van Gorcum, de Spaanse Furie over Antwerpen, vluchtelingenstromen, enzovoort enzovoort, op de expositie spannend gedetailleerd en prachtig vormgegeven voor het voetlicht gebracht. Bloederige tijd, die Tachtigjarige Oorlog en VOC en WIC zorgden ook buiten Europa voor diepe ellende, maar wisten we dat eigenlijk niet al? Of hoorden dat op zijn minst te vermoeden omdat elke oorlog nu eenmaal een tranendal is? Onderweg op de expositie worden ons via muurteksten vragen gesteld als 'Vluchten doe je nooit uit vrije wil: EENS/ONEENS?'. Waarom? Zijn museumbezoekers anno 2018 ziende blind geworden?
De expositie '80 Jaar Oorlog. De geboorte van Nederland' in het Rijksmuseum duurt tot en met 20 januari. Voor meer informatie: http://www.rijksmuseum.nl
Gerard ter Borch, Soldaat te paard, 1634, Boston Museum of Fine Arts, Juliana Cheney Edwards Collection
