Jan Sluijters, Portret van mevrouw S., 1922, olieverf op doek, 103 x 81 cm, particuliere collectie, c/o Pictoright Amsterdam 2023
Behalve de omvangrijke expositie ‘Frisse Wind’ over de impressionisten van het Noorden is in het Singer Museum in Laren de kleinere maar zeer interessante presentatie 'Tonia, model en activiste'. Jan Sluijters schilderde haar wel twaalf keer: prachtige vaak sensuele portretten. Er hangen bovendien portretten van Tonia door de Surinaamse kunstenaars Iris Kensmil en Brian Elstak. Zij zetten Tonia neer als een actieve en sterke persoonlijkheid. In haar jonge jaren was ze een activistische ‘dienstbode’ die zich als vakbondsvoorzitter inzette voor de beroepsgroep. Later nam ze in Parijs actief deel aan kunstenaarskringen.
Door Lucie Th. Vermij
Toen Jan Rudolph de Lorm kort na zijn aantreden als Singer-directeur een naaktportret kocht van Tonia, gemaakt door Jan Sluijters, had hij nog geen idee wie zij was. Het schilderij was getiteld ‘Mulattin met rode sjaal’. Nadat kunsthistorica en Tonia-biograaf Esther Schreuder contact met hem opnam over het idee een tentoonstelling over haar te maken was daar niet veel overredingskracht voor nodig.
Tonia Stieltjes (1881-1932) was de dochter van een Afro-Surinaamse vader (voormalig slaafgemaakte/zeeman/bierbrouwer) en een Nederlandse moeder (Amsterdamse dienstbode) en werd als eerste (en enige) vrouw van kleur in Amsterdam verkozen tot voorzitster van de vakbond voor dienstboden. Haar werkzame leven begon ze net als haar moeder: als dienstmeisje. Haar belangstelling voor politiek werd misschien gewekt en in elk geval zeer gestimuleerd bij het gezin van het socialistische echtpaar Floor en Mathilde Wibaut. Daardoor ontwikkelde Tonia zich tot een vakbondsleider die vlammend en inspirerend kon betogen over het leven van dienstbodes en de wantoestanden daar. Begin 20e eeuw zijn er heel veel dienstbodes geschilderd, onder meer door Breitner en Israëls. Op straat. Zwierig. Maar zo mooi was hun bestaan niet. En Tonia wist de beroepsgroep tot verzet te bewegen. Via de politieke en kunstzinnige kringen waarin de familie Wibaut zich bewoog, leerde Tonia ook kunstenaars kennen. Behalve model van Sluijters werd ze ook goed bevriend met Piet Mondriaan en Charley Toorop.
Op een film bij de tentoonstelling zegt Iris Kensmil dat ze niets af wil doen aan de kwaliteit van Sluijters’ portretten, maar dat het wel opvalt dat hij de focus heel erg op de borsten van Tonia richt. Op Kensmils portret, dat beelddrager is voor de tentoonstelling, staan Tonia’s ógen centraal. ‘Ik vond het belangrijk om haar als sterke vrouw te portretteren, omdat ze dat was. Daarom schilderde ik haar ook naast Mondriaan, waar ze als gelijken met elkaar discussiëren.’
De tentoonstelling laat zien dat Tonia Stieltjes niet zomaar een model was, maar dat ze ook beschouwd kan worden als een vergeten heldin die een rol heeft gespeeld in de Nederlandse geschiedenis. Een vrouw van kleur die het slavernijverleden in zich droeg. Haar vader, Anthony Milgens, had in Suriname 24 jaar in slavernij geleefd. Haar moeder, de Amsterdamse Maria Heideman, had voor een rijke slavenhoudersfamilie gewerkt. Tonia’s geschiedenis en die van de wereld waarin zij opgroeide is de moeite van het kennen meer dan waard.
De biografie noemt haar Tonia Stieltjes, naar haar tweede echtgenoot Wim Stieltjes. Maar daarvoor ging ze door het leven als Tonia Milgens en Tonia de Meijere. Als vakbondsvoorzitter heette ze Tonia Milgens, de naam van haar vader. In 1908 trouwde ze met fotograaf Jan de Meijere. In die periode heette ze Tonia de Meijere, en haar twee kinderen dragen ook die naam. Dat huwelijk hield geen stand, in 1914 gingen ze uit elkaar. Rond 1918 vroeg Jan Sluijters haar als model. Ook poseerde ze toen voor Wim Schumacher. Dat was ook de tijd dat ze haar tweede echtgenoot civiel ingenieur Wim Stieltjes leerde kennen, met wie ze in 1919 als Tonia Stieltjes naar Parijs vertrok en daar een leven in de kunstwereld leidde.
Iris Kensmil, Tonia Stieltjes,, oil on linen, 80 x 60 cm, photo Gert Jan van Rooij
De expositie bestaat uit schilderijen van Jan Sluijters en Wim Schumacher (modernistische schilders aan het begin van de 20e eeuw) en van de hedendaagse kunstenaars Iris Kensmil en Brian Elstak, met Surinaamse roots. Verder er hangen er foto’s en documenten die haar levensverhaal illustreren, uit familie- en stedelijke archieven.
Iris Kensmil (1970) staat bekend om haar indringende olieverfschilderijen. In 2019 vertegenwoordigde zij Nederland op de Biënnale van Venetië en zij heeft doorlopend exposities in de grote Nederlandse musea; in 2022 in het Stedelijk Museum. Na de academie werkte ze eerst een tijd abstract, maar langzamerhand werd dat figuratiever. Dat had te maken met een reis door Suriname, waar ze haar kinderjaren doorbracht. ‘Ik wilde herinneringen vastleggen en afbeelden hoe zwarte mensen gezien worden. Mijn werk werd lang niet begrepen. In de jaren negentig was het idee dat racisme in Nederland niet speelde.’ Iris Kensmil laat Tonia’s sterke persoonlijkheid zien.
Brian Elstak, Party in Paris, 2023, acrylverf op hout, 100 x 70 cm
Brian Elstak (1980) is komt uit de hiphop-scene, maakt veel strips en graphic novels. Hij is een veelzijdig verhalenverteller, die grote thema's als ongelijkheid en zwart bewustzijn behandelt in een dynamische tekenstijl. Tonia, die in Sluijters’ schilderijen over een bank is gedrapeerd, krijgt bij Elstak een actieve rol. Niet alleen de vakbond, maar ook het uitgaansleven. Hij toont haar protesterend, dansend, schrijvend en discussiërend over kunst.
Soms kan het diversiteitsbeleid in musea en de nadruk op kunstenaars van kleur een beetje opgelegd voelen. Bij deze expositie is dat zeker niet het geval. Het Singer Museum noemt dit zelf een belangrijke presentatie: ‘Het museum wil een nieuwe weg inslaan richting meerstemmigheid en maatschappelijk belang. Het streven is een completer beeld van de Nederlandse kunst- en cultuurgeschiedenis te geven en door middel van kunst de ogen voor verschillen en ongelijkheid in de samenleving te openen.’
In dit licht is het wat teleurstellend dat de tentoonstelling in een gang hangt en niet op een zaal. Nu loop je er bijna toevallig langs, op weg naar de uitgang, nadat je denkt dat je alles gezien hebt. Het museum spreekt zelf van de Nardinc Galerie, maar bij bezoekers is de indruk van deze ‘galerie’ wel degelijk één van een gang – weliswaar een mooie lichte brede gang, maar wel die naar de uitgang. In een zaal had de tentoonstelling denk ik meer het gewicht gehad die ze verdient. Maar verder alle lof. En wie het hele verhaal van Tonia Stieltjes wil weten: ga vooral te rade in Schreuders lijvige biografie over haar.
- De tentoonstelling ‘Tonia. Model en activiste’ is nog te zien tot 17 maart 2024.
- Singer Museum, Oude Drift 1, 1251 BS Laren
- Website: https://www.singerlaren.nl/nl/agenda/1403/17-oktober-2023-17-maart-2024/tonia-model-en-activiste
- Catalogus: Esther Schreuder, Brian Elstak, Iris Kensmil, Tonia Stieltjes. Activiste, model en wilskrachtdokter, Waanders / De Kunst, 2023, ISBN: 9789462625129, prijs: €29,95.
