Bridget Riley, Reve, 1999, c Bridget Riley 2016, foto Gemeentemuseum Den Haag
Door Antje von Graevenitz
*‘Golven‘ is de voornaamste indruk op twee tentoonstellingen in Den Haag en Rotterdam en het zijn niet zómaar golven! Ze laten je over schijn en zijn van perceptie nadenken, op een even plezierige als filosofische manier.
Het lijnenspel van meesteres van de op-art Bridget Riley in het Gemeentemuseum Den Haag laat je twijfelen aan je ogen. Hoe kan een statisch schilderij kennelijk toch bewegen? Op de meestal witte achtergrond heeft alles in het lijnenveld zijn plek, een zwarte lijn vaak aan één kant vergezeld door een anders gekleurde, bijvoorbeeld een groene, blauwe of rode. Zo ontstaan rare effecten: vanuit de verte lijken de golven niet alleen te bewegen, maar ook te glimmen. Hoe komt dat toch?
Riley liet zich inspireren door fenomenen in de natuur, maar vooral diepgaand door de schilderkunst van Seurat en Cézanne, zoals de catalogus informeert. Maar ze vond ook, zoals ze afgelopen februari in museum Louisiana in Denemarken vertelde, een beschrijving in het dagboek van Eugène Delacroix van een reis door Marokko. Op 15 maart 1832 verwonderde hij zich in Meknez over het effect van draperieën die over elkaar heen golfden in de straten, onder de azuurblauwe hemel leken ze van kleur te veranderen. Maar ook de golven op een geslepen Arabisch zwaard (de antieke cutlass) schijnen er in licht kleuren bij te krijgen, vertelde Riley.
In haar Haagse tentoonstelling ontdek je meer speelse drogbeelden. Een van haar vroegste werken, ‘Kiss‘ uit 1961, toont twee zwarte velden die elkaar zo dicht naderen als een diepzwarte onweerswolk een even zwarte grond. In je perceptie van deze ‘kus‘ meen je precies tussen de aanraking van de zwarte velden een minieme gele lijn te ontdekken, op afbeeldingen niet waar te nemen.
Bridget Riley, Rajasthan (installation view), 2012, Staatsgalerie Stuttgart, bruikleen van de Freunde der Staatsgalerie. c Bridget Riley 2016, foto Gemeentemuseum Den Haag
Riley bleef niet met op-art doorgaan ook al dankt ze daar haar faam aan sinds William C.Seitz in 1965 in New York de spraakmakende tentoonstelling ‘The Responsive Eye’ organiseerde. Inmiddels maakt ze series kleine collages van gekleurd papier of grote muurschilderingen van gekleurde en gebogen elementen, vaak in oranjetinten of in blauw-grijs, die door een transformatie van Arabische ornamenten tot stand lijken gekomen. De titel 'Rajasthan' voor een installatie uit 2012, wijst al in Oosterse richting.
De overkoepelende veldstructuur blijft meestal bestaan, maar binnenin is nog steeds beweging mogelijk. Alleen blijkt die steeds minder sterk en verrassend. Zoals ook bij Arabische decoraties, schijnen de motieven in het veld alle ‘vrijheid’ meegekregen te hebben. Vergeefs poogt de kijker deze in een oogwenk samenbindend te ‘vangen’. Zo lijken de beeldelementen onhiërarchisch individueel toch samen gepositioneerd. Dat artistieke ideaal uit de jaren zestig als metafoor voor een samenleving, koestert Riley nog steeds.
Olafur Eliasson, Notion Motion, Museum Boijmans Van Beuningen (2010) Foto: Hans Wilschut
In Olafur Eliassons reusachtige tentoonstelling ‘Notion Motion‘ in Museum Boymans Van Beuningen zijn geen lijnen geschilderd, maar komen ze voortdurend door lichtprojecties van golvend water tot stand. Het is na 2005 en 2010 de derde keer dat het museum dit werk van de Deense IIslander uit de collectie toont. Met uiterste zorg werden in vele zalen waterbekkens en projectieschermen gebouwd. Zodra het water door middel van technische hulp licht wordt bewogen en met een lichtbron miniem wordt belicht, onstaan er reflecties, die het projectiescherm opvangt. Lange golvende lichtlijnen bewegen zich quasi autonoom in de donkere zalen.
Je ontdekt dat dit ‘wonder’ zijn oorzaak in het water heeft, waar de schijn haar realiteit vindt. Toch lijkt het alsof de lichtlijnen ook op een avondhemel kunnen voorkomen, er is een alternatieve kosmische ruimte ontstaan.
Kennelijk wilde de kunstenaar niet al te mystiek overkomen, we moeten ons ook bezighouden met de realiteit van de aarde. Hier en daar zijn de planken van de houten vlonders waarop de bezoekers lopen wat losgemaakt. Eerst laat dit de kijker schrikken, ook door het lelijke piepende geluid. Als dit vaker gebeurt, geloof je al gauw niet meer aan het toeval van slijtage maar aan een bewust geplaatste constructie. Het is nodig dat je je als mens bewust bent van je langzame schreden op aarde, vertelde Eliasson een paar jaar geleden in Frankfurt tijdens een voordracht over Frederik Kiesler. ,,Liften in flatgebouwen houden dit bewustzijn helaas tegen", vond hij. In dit verband geplaatst zie je zijn lichtlijnen opeens ook als ‘zachte‘ beweging tussen hemel en aarde.
Olafur Eliasson, Notion motion, Museum Boijmans Van Beuningen (2010) Foto: Bob Goedewaagen
Elisasson maakte eerder een art-book met opzienbarende kleurenfoto’s van een kronkelende rivier op IJsland (Boston, 2001), waarin het lijnenspel van water en oever een belangrijke rol speelt. Later plaatste hij vaak hele namaak-landschappen in museale ruimtes, waardoor ook kleine rivieren stroomden. Zoals in Louisiana in 2014. Water als materiaal werd voor hem steeds belangrijker: in de Hudson bij Manhattan bouwde hij in 2008 bijvoorbeeld een kunstmatige waterval. Misschien om de New Yorkers meer beweging in hun water te gunnen? In het park bij het paleis van Versailles construeerde hij dit jaar zelfs een flatgebouw-hoge fontein in een waterbekken: zó hadden koning Louis XIV en zijn parkdesigner Le Nôtre het nooit kunnen bedenken! Maar in Rotterdam zeefde hij als het ware de golvende lichtlijn uit het water en verabsoluteerde de natuur op een sprookjesachtige wijze in haar reflectie.
Tentoonstelling: Bridget Riley. The Curve-Paintings 1061-2014. Gemeentemuseum Den Haag. 25 juni – 23 oktober 2016. Catalogus: Bridget Riley, The Stripe Paintings 1961-2014. Teksten van Paul Moorhouse, Robert Kudielka, Richard Shiff en Bridget Riley. Uitgave door Galerie Zwirner, London 2014, 44,57 $. Voor meer informatie: http://www.gemeentemuseum.nl
Tentoonstelling Olafur Eliasson: Notion Motion. Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam, 18 juni -18 september 2016. Geen nieuwe catalogus sinds de publicatie: Olafur Eliasson, Notion Motion. Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam 2005/2006. Voor meer informatie: http://www.boijmans.nl
Olafur Eliasson, Notion motion, Museum Boijmans Van Beuningen (2010) Foto: Hans Wilschut
