Vincent van Gogh, Portret van Dr. Félix Rey, januari 1889, olieverf op doek, The State Pushkin Museum of Fine Arts, Moskou
*Op 7 januari 1889 werd Vincent van Gogh ontslagen uit het ziekenhuis van Arles, waar hij op 24 december 1888 was opgenomen na het afsnijden van zijn linkeroor. Op 17 januari schreef Vincent Theo dat hij meteen weer aan het werk was gegaan en - onder meer - een portret had geschilderd van Félix Rey, de arts-assistent die hem onder zijn hoede had gehad. Het Poesjkin Museum in Moskou leende dit portret uit voor de tentoonstelling ‘De waanzin nabij. Van Gogh en zijn ziekte’, topstuk onder de werken die in dit kader tonen hoe Vincents scheppingsdrift op volle kracht terugkwam als zijn aanvallen voorbij waren. Zijn kunst moet niet worden beschouwd als ‘product’ van zijn ziekte, benadrukt het Van Gogh Museum, ‘maar ontstond ondanks die ziekte’.
De publiciteitsgolf focuste de afgelopen dagen op 'highlights' als de roestige revolver (type ‘Lefaucheux à broche, 7 mm, 1865-1873, in een particuliere collectie) die omstreeks 1960 werd aangetroffen in een akker in Auvers-sur-Oise, het dorp waar Van Gogh op 29 juli 1890 overleed. Roestonderzoek wees uit dat het wapen vijftig tot tachtig jaar in de bodem heeft gelegen, zodat de status van de revolver in één klap naar roem is gestegen: het is niet onmogelijk dat Van Gogh er zijn zelfmoordpoging mee pleegde.
Revolver, type 'Lefaucheux à broche, 7 mm, 1865-1873, particuliere collectie
De historische sensatie voelt overal vlakbij. Naast de opzienbarende vitrine met de revolver (daarin ook een gaaf exemplaar) wacht bezoekers de ontroerende brief die moeder Van Gogh en zuster Wil op 31 juli 1890 aan hun ‘Beste innig geliefde Theo’ schreven: ‘Dank beste Theo voor al wat ge voor hem deed. Gij hebt hem het leven tot leven gemaakt door Uwe liefde.’ Aan de overkant wenkt de prachtige tekening in houtskool die dokter Gachet van Vincent op zijn sterfbed maakte. Vincent komt aan het woord in hartverscheurende wandteksten als ‘Ah, had ik maar kunnen werken zonder die vervloekte ziekte!’
Bernadette Murphy komt de eer toe dat elke twijfel over hoeveel oor Van Gogh wegsneed nu tot het verleden behoort. In het archief van Irving Stone in The Bancroft Library van de University of Berkeley in Californië trof ze de brief aan waarin Félix Rey de auteur voor zijn boek Lust for Life (verschenen in 1934) over de verwonding van zijn patiënt informeerde. Inclusief tekening met stippellijn: Vincent sneed bijna zijn hele linkeroor af en niet alleen het lelletje. In het boek dat bij de expositie verscheen – een collectors item - staat een kleurenfoto van een soortgelijke oormutilatie bij een hedendaagse patiënt. Deze foto bevestigt de observatie van René Secrétan – hij had als jongeman Van Gogh in Auvers gezien - dat de kunstenaar een soort gorillaoortje had overgehouden.
Brief van Félix Rey aan Irving Stone met tekeningen van de verminking van het oor van Vincent van Gogh, 18 augustus 1930. The Bancroft Library, University of California, Berkeley
Onder de titel ‘Wat mankeerde Van Gogh?’ bespreekt Laura Prins in het boek de diagnoses die in de loop van de tijd over Vincent werden bedacht. Het is een akelige rij malheur met onder meer epilepsie, schizofrenie, bipolaire stoornis, cycloïde psychose, alcohol- en overige intoxicaties, acute intermitterende porfyrie, (neuro)syfilis en trauma’s en neuroses in psychoanalytische beschouwingen. Prins tot slot: ‘De meeste geleerden zullen het erover eens zijn dat Van Goghs ziekte een combinatie moet zijn geweest van psychologische en neurologische factoren, erfelijke aanleg en een ongezond leefpatroon.’ Op 14 september wordt er nog een expert-meeting met medici en Van Gogh-kenners aan gewijd, op 15 september horen we de uitkomst.
Wie denkt dat Vincent zelden hulp kreeg, met uitzondering van Theo: de expositie laat zien dat er velen hebben geprobeerd Vincent bij te staan op zijn lijdensweg. In Arles bijvoorbeeld ook postbode Joseph Roulin, zijn werkster Thérèse Balmossière en dominee Frédéric Salles, die hem naar de inrichting in Saint-Rémy begeleidde. Rond 10 juli 1890 schreef Vincent Theo: ‘Mijn leven is aan de wortel aangetast (….) ik sta niet meer stevig op mijn benen.’ Hoe wankel bleek op 27 juli, de dag dat hij zichzelf in de borst schoot.
De expositie ‘De waanzin nabij. Van Gogh en zijn ziekte’ in het Van Gogh Museum duurt tot en met 25 september. De publicatie kost 25 euro. Voor meer informatie: http://www.vangoghmuseum.nl
Vincent van Gogh, Stilleven rond een bord met uien, januari 1889, olieverf op doek, Kröller-Müller Museum, Otterlo
