Ad van Denderen, Acclimatisatieruimte in Steyn-mijn, 1991
Door Gerda J. van Ham
*Toen Nelson Mandela in 1994 president werd van Zuid-Afrika had hij een visioen van een toekomstige ‘Rainbow Generation’, het in vrede en harmonie samenwonen van zwarten en blanken. Inmiddels 25 jaar later ervaren de jongeren in de mijnwerkersstad Welkom en het er naast gelegen Townschip Thabong nog dagelijks de gevolgen van de apartheid, zonder er overigens goed de geschiedenis en achtergrond van te kennen. Het vak geschiedenis wordt niet onderwezen in Zuid-Afrika en familieverhalen zelden opgetekend. Al vanaf hun vroegste jeugd worden deze jongeren geconfronteerd met de bikkelharde maatschappij, waar corruptie en werkeloosheid de boventoon voeren. Veel middelbare scholieren en hun families zijn doelwit geweest van rassendiscriminatie. Niet zelden werden ze opgevoed in eenouder gezinnen, waar hun moeder voor dag en dauw opstond om geld te verdienen in de rijke enclaves van Welkom, als werkster of dienstmeisje. Veel families zijn geconfronteerd met wraak en agressie. Op hun beurt worden de witten nu gediscrimineerd en houden de adem in als het om onteigening van ‘hun’ land gaat. De fototentoonstelling Welkom Today in het Stedelijk Museum in Amsterdam toont de vele gezichten van deze ‘Rainbow Generation’. Terwijl de jongeren uiteindelijk positief en optimistisch de toekomst tegemoet gaan, is de realiteit schrijnend en ontnuchterend.
Ad van Denderen, Mooi West, Welkom, 1990
De fotograaf Ad van Denderen en zijn partner journalist Margalith Kleijwegt reisden voor het eerst af naar Zuid-Afrika toen Mandela uit de gevangenis kwam. De dagen van de apartheid leken geteld, maar het ging niet zonder bloedvergieten. Er waren demonstraties en opstanden, politieoptredens en knokploegen. Er vielen doden. In de Steyn-goudmijn schreef een zwarte gouddelver op de muur “Why am I black baas? Van Denderen fotografeerde de spanningen tussen de witte en zwarte bevolking: stuk voor stuk indringende en onthullende foto’s. Hij maakte er ongeveer 7000. In Welkom, Free state (vroeger Oranje Vrijstaat), een stad die op de tekentafel is ontstaan met brede lanen, mooie huizen en lommerrijke tuinen, zorgden twaalf mijnen voor werkgelegenheid. In het township Thabong woonde de zwarte bevolking, waarvan de mannen grotendeels in de mijnen werkten.
Ad van Denderen, Welkom centrum, 2017
Op diverse foto’s legde Van Denderen hun zware arbeid vast op 2500 meter diepte. Officiële toestemming kreeg hij niet, maar hij deed zich ‘undercover’ voor als Duitse mijningenieur. Hij was getuige van een tafereel dat regelrecht uit de onderwereld komt. Een rij gespierde mijnwerkers die getest worden in de acclimatisatie-ruimte op hun hittebestendigheid. Twee uur lang moesten ze trapje op, trapje af. Er loopt een opzichter rond die een thermometer in hun mond steekt. “Ik had het idee dat ik op een slavenmarkt terecht was gekomen,” zo mensonterend vond Van Denderen dit tafereel. Zijn foto uit de Steyn-goudmijn is kenmerkend voor het geduld waarmee Van Denderen de beladen politieke omstandigheden van toen blootlegde. In een tijdspanne van 30 jaar zal hij regelmatig terugkeren naar Welkom en Thabong.
Archief Thabong, Aubuto Tau, Portret van Patricia Tlhone in Thabong, 1988
Samen met Margalith Kleijwegt legden zij vast wat de jongeren aldaar nooit te horen hebben gekregen of hooguit van horen zeggen wisten. De bijbehorende publicatie Welkom Today: Terug naar Zuid-Afrika is een toonbeeld van inzicht en nauwkeurigheid in het Zuid-Afrika van toen en nu. Met behulp van drones zijn vanuit de lucht video’s gemaakt. Welkom ligt er florissant bij met wuivende palmen en azuurblauwe zwembaden, terwijl in grote delen van het township Thabong de mensen onder golfplaten daken (zonder water en elektriciteit) wonen om de brandende zon te ontwijken. De radio staat dag en nacht aan, er groeien geen bomen, de stoffige weg is beladen met zwerfvuil. Hier gelooft niemand meer in de mooie woorden van politici. De politiek is afgezworen, de kerkgenootschappen beleven gouden tijden. Iedere zondag zingen en bidden de inwoners in kleurige gewaden om kracht en moed.
Lebohang Tlali, Linki Tlali, 2018
In die verwarrende tijd van politieke onrust en optimisme bladerde Lebohang Tlali per toeval in een bibliotheek van Kaapstad door het boek van Ad van Denderen en Margalith Kleijwegt: Welkom in Suid-Afrika. Tlali (roepnaam Lebo), geboren in township Thabong, kende deze publicatie niet en die handelde nog wel over zijn geboorteplek waar gouddelvers veelal afkomstig uit de thuislanden voor zeer weinig geld het goud naar boven haalden. Lebo wilde zelf als fotografiestudent de complexe maatschappij na de apartheid vastleggen. Pas jaren later, inmiddels 36 jaar oud en 27 jaar na de publicatie, durfde hij contact te zoeken met Van Denderen. Dit resulteerde in een intensieve samenwerking. In 2017 reizen ze voor het eerst samen terug naar Welkom en Thabong. Niets is meer zoals het was. Er zijn nog maar een paar mijnen operationeel, de criminaliteit tiert welig. Witten en zwarten verschansen zich achter traliehekken, zelfs hun slaapkamers zijn extra vergrendeld en op het nachtkastje ligt een pistool. De wegen zijn bezaaid met gaten, de vijvers stinken omdat ze gebruikt worden als open riool. ’s Avonds, in een deel van het stadspark komt de politie niet meer, zo gevaarlijk is het er. Bij ondergaande zon fotografeerde Van Denderen de Brand 6-mijn, een desolaat landschap te midden van een berg chemisch afval. In een maanlandschap zoeken zama zamas (illegale maffia-achtige bendes, veelal afkomstig uit Zimbabwe) naar goud. Het stadsbestuur staat machteloos, de onderlinge rivaliteit wordt met kogels en dodelijke slachtoffers bezegeld. Er wordt zelfs gefluisterd dat de burgemeester smeergeld opstrijkt.
Lebohang Tlali, Lerato Motsatse, 2018
Maar er gloort ook hoop en optimisme, als Ad en Lebo hun fotografieworkshops op drie middelbare scholen geven. De blanke en zwarte scholieren weten nauwelijks wat er is voorgevallen tijdens de apartheid. Vroeger zaten de klassen van de zwarte scholen bomvol en de kinderen met vijf in een bank. Nu krijgen ze zelfs een ruimte van de ontmantelde Brand 6- goudmijn om rustig te kunnen studeren voor hun examen. De leerlingen praten met elkaar over hun families en mogen met een camera hun eigen wereld vastleggen. Ze (wit en zwart) doorzoeken familiealbums en archieven en delven zodoende een schat aan waardevolle informatie op over hun verleden. Waarom werd oom Frances ooit doodgeschoten? Waarom wil Joanne Kahn strafpleiter worden? Haar vader Rhett heeft als blanke arts veel gouddelvers zien bezwijken aan de longziekte silicose. Rhett sympathiseerde ooit met de ANC beweging van Mandela, maar werd geen actief lid. Ondanks dat hij en zijn vrouw zich enorm hebben ingezet om juridisch verhaal te halen bij de mijnen, worden zij uitgerekend gedwarsboomd en bedreigd door de nieuwe zwarte machthebbers. Het is een staaltje omgekeerd racisme. Zelfs Mandela wordt als verrader gezien die daders te gemakkelijk vergaf en vooral verzoening voorstond in plaats van vergelding. Veel tragische verhalen werden diep weggestopt, uit angst voor represailles. Des te schrijnender is het als op Instagram het toegetakelde gezicht verschijnt van één van de zwarte deelnemers aan de workshop: Matshidiso Mohapi. Zij werd op een avond overvallen door een zwarte onbekende jongen die haar onder het mom van een vals voorwendsel ernstig mishandeld. Ze wordt uit zijn klauwen gered door een groepje hangjongeren, waar hij haar zogenaamd voor wilde ‘beschermen’. Hoe paradoxaal kan het zijn. Inmiddels is haar gezicht weer hersteld en kijkt zij nieuwsgierig in de camera van Lebo.
Zaaloverzicht Welkom Today - Ad van Denderen, Lebohang Tlali en vele anderen, Stedelijk Museum, foto Gert Jan van Rooij
Het optimisme en de hoop op een vreedzame maatschappij wint het van de bittere realiteit. De familieverhalen die Margalith optekent bij de jongere generatie en hun ouders zijn stuk voor stuk interessant om te lezen, juist om hun diversiteit aan problematiek. En altijd is er hoop op een betere verstandhouding. ‘Die van een verhaal van een plek van vreugde’, zoals er op één van de bijschriften te lezen valt. Lebo en zijn leerlingen zijn de exponenten van die ‘Rainbow-Generation’, waar Mandela van droomde. Ze dragen hippe kleding, volgen Facebook en gaan uit. Ze willen iets van het leven maken en tonen hun ambitie om vooruit te komen. Zuid-Afrika is drastisch veranderd, de foto’s en verhalen van Welkom Today getuigen daarvan.
Welkom Today: Terug naar Zuid-Afrika, in samenwerking met Paradox, t/m 13 oktober 2019, Stedelijk Museum, Amsterdam. http://www.stedelijk.nl/
Zaaloverzicht, foto Gert Jan van Rooij
