Kazimir Malevich, De houthakker, 1912, Collectie Stedelijk Museum Amsterdam
*Tevoren niet verwacht dat er op de expositie ‘Jean-François Millet. Zaaier van de moderne kunst’ in het Van Gogh Museum zoveel te leren zou zijn. ‘Boerenschilder’ Millet (1814-1895) figureert sinds jaar en dag bij een breed publiek primair als inspiratiebron van Van Gogh, met zijn ‘oerversie’ van de zaaier uit 1850 als bekendste ijkpunt. Nooit geweten hoeveel moois aan beeldvullende monumentale voorstellingen Millet in reactie op de academische traditie nog meer heeft gemaakt. Hoogtepunten zijn bruiklenen uit het Musée d’ Orsay van meesterwerken die onder meer Munch, Malevich en Dalí imponeerden : ‘Het Angelus’ (ca 1857 – 1859) en ‘De arenlezers’ (1857).
Jean-François Millet, Het Angelus, c. 1857-59, Musée d'Orsay, Parijs, legaat van Alfred Chauchard, 1910)
Vincent schreef op 3 februari 1884 aan zijn broer Theo: ‘Voor mij is niet Manet doch Millet die essentieel moderne schilder die de horizon opende voor velen.’ De catalogus benadrukt dat de tentoonstelling niet pretendeert Millet als eerste ‘moderne’ kunstenaar te presenteren. Onder zijn tijdgenoten bevonden zich tal van kunstenaars die ook als zodanig zijn aangemerkt, niet alleen Manet, maar ook Delacroix, Courbet en Corot. De expositie focust op de meestal veronachtzaamde rol van Millet bij de opkomst van vernieuwende moderne kunst met - onder meer zoals landschappen en naakten - ‘boerenschilderijen’ waarop hij in grove verfstreken universele voorstellingen van arbeid en rust thematiseerde.
Angelo Morbelli, In de rijstvelden, 1901, privécollectie
Baudelaire was onder de criticasters van Millets ‘sociale’ schilderkunst. In het koor van tijdgenoten dat verhitte discussies aan de nieuwe maatschappijkritische kunst wijdde maakte de dichter het beschamend bont, laat conservator /samensteller Simon Kelly van het Saint Louis Art Museum met een citaat in de catalogus zien: ‘Zijn boeren zijn pedante lui met een te hoge dunk van zichzelf (…..) In hun eentonige lelijkheid hebben al deze kleine paria’s een filosofische pretentie.’ Die kritiek liet hem koud, boerenzoon Millet was onafhankelijk en strijdbaar en geenszins van plan van koers te veranderen. Illustratief is hoe hij in januari 1862 kunsthistoricus/biografie Alfred Sensier reageerde naar aanleiding van ‘Man met hak’, zijn weergave van een boer die ploeterend bezig is stenen van een stuk te land te verwijderen: ‘Man met hak’ zal me de hoon van heel wat mensen bezorgen die zich liever niet bezighouden met zaken die buiten hun kringetje vallen of überhaupt niet willen worden opgeschrikt; maar ik bevind me nu op dit terrein en ik blijf er.’
Jean-Françoise Millet, De arenlezers, 1857, Musée d'Orsay, Parijs (schenking onder voorbehoud van vruchtgebruik mevrouw Pommery
De tentoonstelling omvat 128 werken, waarvan 108 bruiklenen uit musea en privécollecties. Daarvan zijn er 53 van Millet en 18 van Van Gogh. Werken van onder meer Pissarro, Degas, Cézanne, Angelo Morbelli, Jan Toorop, Edvard Munch, Malevich en Dalí zijn thematisch gerangschikt rond Millets schilderijen, tekeningen en pastels, de vele puzzelstukjes van zijn invloed zo prachtig tot een geheel gesmeed.
Edvard Munch, Vruchtbaarheid, 1899-1900, Canica kunstcollectie, Oslo
Op die reis door de kunstgeschiedenis is Dalí de curieuze voetnoot. ‘Het angelus’ groeide in de jaren dertig bij hem uit tot een soort obsessie, vertelt Van Gogh Museum-conservator/samensteller Maite van Dijk in de catalogus: ‘In zijn schilderijen, objecten en gedichten zijn veel verwijzingen te vinden naar Millets schilderijen te vinden, soms letterlijk, soms getransformeerd tot een typisch Daliniaanse vorm. Begin 1930 verklaarde hij in ‘De tragische mythe van ‘Het Angelus’ van Millet’ dat ‘Het Angelus’ een erotische betekenis voor hem had. En dat het werk Millets grootste angst en obsessie weergaf, die ‘draaide om moeders die hun zonen verslinden in een vorm van seksueel kannibalisme’. Jammer genoeg zijn de foto’s van de fenomenale werken van Dalí op deze expositie niet rechten vrij plaatsbaar. Een extra impuls om zelf te gaan kijken.
De expositie ‘Jean-François Millet. Zaaier van de moderne kunst’ in het Van Gogh Museum, in samenwerking met het Saint Louis Art Museum en tot stand gekomen dankzij buitengewone steun van Musée d’ Orsay, duurt tot en met 12 januari.
De catalogus (uitgeverij THOTH) omvat bijdragen van Simon Kelly en Maite van Dijk (red.), Nienke Bakker en Abigail Yoder en 155 illustraties.
Vincent van Gogh, De zaaier, 1888, Collectie Kröller-Müller Museum
Voor meer informatie: http://www.vangoghmuseum.nl
